8.8-lik Zəlzələdəki Sirr: Vulkanlar Əvvəlcədən Xəbər Verib

Dünyanın hər nöqtəsində baş verməyən megatrast zəlzələlər, yaşandıqda isə tarixə "ən böyüklər" kimi adını yazdıran sarsıntılardır. Onların ən böyük olmalarının səbəbi "plaka sərhədlərində" baş vermələridir. Genellikle 9 baldan böyük olan bu zəlzələlər, bu gün 8.8 bal gücündə sarsılan Kamçatka zəlzələsi üçün də heç də qəribə deyil. Cəmi doqquz gün əvvəl 7.4 bal gücündə bir zəlzələnin yaşandığı Kamçatkada, hər hansı bir insan itkisi və ya maddi ziyanla qarşılaşılmamışdı. 20 iyuldakı 7.4 bal gücündəki zəlzələdən sonra 29 iyuldakı 8.8 bal gücündəki sarsıntının əlaqəsi isə maraq mövzusu olub. Əlbəttə, bunun da diqqətçəkən bir cavabı var idi. Lakin zəlzələ bir çox zaman təkbaşına yaşanan bir təbii hadisə deyil. Çünki ikinci dərəcəli fəlakətlər zəlzələdən dərhal sonra sahil bölgələrini və ya vulkanik fəaliyyətlərin müşahidə olunduğu nöqtələri vura bilər. Kamçatka üçün isə, zəlzələdən sonra həm sunami, həm də vulkanik fəallıq potensialı olan bir vəziyyət mövcuddur. Çünki ada, 160 aktiv vulkan, 9 baldan böyük zəlzələlər və geniş bir sahil xətti ilə bir çox təbiət fəlakətinin mərkəzi olmağa namizəddir.

Kamçatka Zəlzələsinin Fəallığı və Öncü Şoklar

20 iyulda, yəni cəmi doqquz gün əvvəl Kamçatkada, bugünkü zəlzələdən 63 kilometr şimal-şərqdə 7.4 bal gücündə bir zəlzələ yaşandı. Afət İdarəetmə Mütəxəssisi dosent doktor Bülent Özmenin fikrincə, bu zəlzələnin kritik tərəfi, 8.8 bal gücündəki sarsıntının "öncüsü" olma xarakterini daşımasıdır. Böyük zəlzələlərlə sarsılan fay xətti üzərində müxtəlif nöqtələr qısa müddət ərzində zəlzələnin mərkəzinə çevrilmişdi. Lakin hər zəlzələnin fərqli xarakteri və buna görə də fərqli təsirləri var idi. Bunların təsirləri Kamçatkada birbaşa müşahidə olunurdu. 16 oktyabr 1737 və 4 noyabr 1952-ci il tarixlərində sahil açıqlarında müvafiq olaraq 9.3 və 8.2 bal gücündə iki megatrast zəlzələ meydana gəlmişdi. Üstəlik, nəhəng zəlzələlərlə yaşamağı bilən bir ada olan Kamçatkanın 300 min nəfərlik əhalisi, yüngül və alçaq tikilmiş binalarda həyatını davam etdirirdi. Can və mal itkisinin minimuma endirilməsinin bir səbəbi də bu idi. Bundan əlavə, zəlzələnin mərkəzi mövzusunda da şanslı bir vəziyyətdə olan adanın sahilləri, 8.8 bal gücündəki zəlzələdən 90-100 kilometr uzaqda idi. Bu da zəlzələ enerjisinin mərkəzdən uzaqlaşdıqca azalması baxımından bir üstünlük hesab edilirdi. Dosent doktor Bülent Özmen, Sakit Okeanın böyük bir hissəsini əhatə edən aktiv vulkanlar və seysmik fəallıqlardan ibarət nəhəng bir qurşaq olan və Kamçatkanın da sərhədləri daxilində yerləşdiyi "Odlu Qövs"ün zəlzələ xarakteristikasını belə izah etdi: “Kuril və Kamçatka qövsü adlanan və təxminən 2100 km uzunluğunda bir tektonik plaka sərhədindən bəhs edirik. Dünyada meydana gələn ən böyük megatrast zəlzələlərin bir qismi də burada baş verir. 1952-ci il nümunəsində olduğu kimi 9 bal gücündə zəlzələ əmələ gəlib. Onsuz da bu gün baş verən 8.8 bal gücündəki Kamçatka zəlzələsi ilk 10 böyük zəlzələ arasına daxil olur. Buna görə də, biz geoloqlar üçün, bu bölgəyə xüsusi olaraq baxsaq, bu böyük zəlzələ çox təəccüblü olmadı. Burada tarixdə 100-dən çox zəlzələnin olduğunu bilirik. Tarixi qeydlərə baxdığımızda, 7 baldan böyük 112 zəlzələ görürük. Bunların 12-si 8 baldan böyükdür. Sərbəst buraxılan enerji baxımından müqayisə etsək, 6 fevral zəlzələlərində sərbəst buraxılan enerjidən tam 31 dəfə çox enerji bu zəlzələdə sərbəst buraxıldı. 2025-ci il baxımından qiymətləndirsək, 8 balı keçən ilk zəlzələ olması baxımından əhəmiyyətlidir. Bu əsas şokla yanaşı, gücləri 8 bala çata biləcək təkanların bölgədə sunami dalğalarına səbəb ola biləcəyini deyə bilərik. 10 gün əvvəl baş verən 7.4 bal gücündəki zəlzələni də bu gün baş verən zəlzələnin öncüsü adlandıra bilərik. Eyni fay xətti üzərində və yaxın məsafədə olması səbəbindən. Bundan sonra bu fay xətti üzərində baş verən bütün zəlzələlər təkan adlandırılır. 7 baldan böyük, hətta 8 bala qədər təkanlar ola bilər. Onların hamısının sunami yaratma ehtimalı da var.”

Zəlzələlər və Vulkanların Əlaqəsi

Kamçatka 160 aktiv vulkanın yerləşdiyi bir ada olduğundan, baş verən zəlzələlər sualların istiqamətini dəyişir. Zəlzələdən sonra baş verə biləcək sunami və ya vulkanik fəallıq ehtimalları müzakirə edildikdə diqqətçəkən mənzərələr ortaya çıxır. Kamçatka vulkanları 8.8 bal gücündəki zəlzələ ilə təhlükəli vəziyyətə düşübmü? Bölgədəki mütəxəssislərin açıqlamalarına əsasən, zəlzələnin mərkəzinə ən yaxın yerləşən Klyuchevskoy Vulkanı üçün vulkanik kül xəbərdarlığı diqqət çəkir. Əslində, diqqətçəkən detallar öncül zəlzələdən bir neçə gün əvvəl başlamışdı. Kamçatka Vulkan Püskürməsi Reaksiya Qrupu (KVERT), 11 və 14-17 iyul tarixləri arasında peyk görüntülərində Klyuchevskoyda parlaq bir termal anomaliya aşkar edildiyini bildirmişdi. 12-13 iyul tarixlərində isə hava şəraiti müşahidəyə maneə törətmiş və aviasiya rəng kodu dörd rəng şkalasında ikinci ən yüksək səviyyə olan "narıncı"da qalmışdı. Yəni zəlzələdən əvvəl də vulkanlar aktiv idi. Bəs bu iki təbiət hadisəsi arasındakı əlaqə nədir? Professor doktor Ahmet Cevdet Yalçınerə görə, "Santorinidəki vəziyyət maqmanın sıxılaraq şişməsi idi. Şişərkən zəlzələ yaradırdı. Çünki həmin zəlzələlərdə yer qabığı çatlayırdı. Bu vəziyyət Santorinini püskürdə bilərdi. Lakin Kamçatkada belə bir şey yoxdur. Orada zəlzələ öz-özünə baş verir. Maqmanın itələməsi yoxdur. Tektonik plitələrin hərəkəti var." Baş verən zəlzələnin nəticələri başqa hadisələrin səbəbi ola bilər. Bir çox araşdırma göstərir ki, zəlzələlər vulkanik fəallıqları, vulkanik fəallıqlar isə zəlzələləri tətikləyir. Dosent doktor Bülent Özmen bu barədə belə izah edir: "Vulkanik fəallığın təsiri ilə çox böyük zəlzələlər əmələ gəlmir. Vulkan püskürmələrinin bu böyüklükdə zəlzələlər yaratma ehtimalı yoxdur. Lakin plaka sərhədlərinin olduğu yerlərdə, xüsusilə burada subduksiya zonası deyilən yerdə iki plaka toqquşur. Biri yerin altına doğru enir. Tutaq ki, bu, 600-700 km dərinliyə endikdən sonra dalan plaka orada əriməyə başlayır. Bu ərimiş material da yer qabığındakı uyğun yerdən istifadə edərək səthə çıxıb vulkanik püskürmələr əmələ gətirir. Bu bölgədə sürüşmə sürətlərinin çox yüksək olması kimi səbəblərə görə həm zəlzələlər çox sayda baş verir, həm də çox sayda vulkanik fəallıq yaşanır."

Sunami Riski və Kamçatka Zəlzələsinin Dərinliyi

Dünyanın ən böyük zəlzələlərinin qeydə alındığı Kuril-Kamçatka Çökəkliyində, dərin ocaqlı seysmik fəallıqlar və sunamilər olduqca geniş yayılıb. Lakin sunami üçün dərinlik kritik bir xilas yolu ola bilər. Çünki sunami, zəlzələnin dərinliyindən asılı olaraq şiddəti dəyişə bilən bir afətdir. Bəzi topoqrafik xüsusiyyətlər və inşa edilmiş süni strukturlar da sunaminin davranışına və nəticələrinə təsir edə bilər. Professor doktor Ahmet Cevdet Yalçıner bunu belə izah edirdi: "Çayların dənizə töküldüyü yerdə sunami daha təsirli ola bilər. Sunaminin ən sevdiyi yerlər də buralardır. Bəzi bölgələrdə, Yaponiyada çayların dənizə töküldüyü dar körfəzlər var. Yapon şəhərləri şərq sahilində, daha doğrusu uzun, dar körfəzlərdə çöküntülərin toplandığı yerlərdə salınır. Sunami gəldikdə, enerji dar körfəzlərdə fokuslanır, bu dayaz sularda böyüyür və çaylardan içəri daxil olur. Sunami çay ağızlarını sevir. Buraya gəldikdə dalğalar, çay ağzından içəri daxil olub daşqın yaradır və irəliləyir. Buna görə də ilk baxılacaq yer çay ağzıdır. Dənizdəsinizsə, dərin sulara getməlisiniz. Yəni 50-100 metr dərinlikdə suya getmək lazımdır." Sunami üçün kritik hədd, zəlzələnin dərinliyindən asılıdır. Yəni dərinlik bəzən həyat xilas edə bilər. Kamçatkadakı 8.8 bal gücündəki zəlzələ dayaz olmasına baxmayaraq 20.7 km dərinlikdə baş vermişdi. Bu da sunami dalğalarının gücünü azaltmış və bəlkə də 2011-ci ildə Yaponiyada yaşanan fəlakətin təkrarlanmasının qarşısını almışdı. Üstəlik, zəlzələnin mərkəzi sahillərdən uzaq idi. Ən yaxın sahil Kamçatka idi və dalğalar burada 4-5 metr olaraq qeydə alınmışdı. Saatlar sonra Havayi və Yaponiyaya çatacaq dalğaların hündürlüyü isə burada qədər yüksək olmayacaqdı. Professor doktor Ahmet Cevdet Yalçıner sözlərini zəlzələnin dərinliyi və dalğa hündürlüyü arasındakı əlaqəni izah edərək tamamladı: "Zəlzələ dənizdə olduğu üçün dəniz dibində bir qırıq yaradır. Bu da bir sıçrayış yaradır. Bu sıçrayış da dənizdəki su səviyyəsini dəyişir. Sunami Rusiyaya daha güclü zərbə vurur. Ən yaxın sahilə ilk zərbə vurur. Orada dalğa hündürlüyünün 4 metr, hətta 5 metrə çatan dalğaların olduğu barədə məlumat gəldi. Dalğalar uzaqlara yayılaraq gedir. Enerji bütün Sakit Okeana yayılır. Lakin dayaz sulara gəlincə, Yaponiyada yenə dalğa hündürlüyü böyüyür, yüksəlir və cərəyanlara çevrilir. Havayi sahillərində də böyüyür və dalğalar 1-2 metri tapır. Zəlzələnin ocaq dərinliyi mühüm bir parametredir. Həm gücü, həm də ocaq dərinliyi mühüm parametredir. Zəlzələnin ocaq dərinliyi artdıqca yaranan təsir də yer qabığını o qədər az qırır. Az qırdığı üçün də daha kiçik ölçüdə sunami yaradır. 7.4 bal gücündə olduğu üçün şanslı idi. 10 km dərinlikdə baş verən 7.4 bal gücündəki zəlzələ yerinə 8.8 bal gücündəki bir megatrast zəlzələ olsaydı, o zaman işlər dəyişərdi. Yəni bəlkə də sunaminin təsiri onlarla dəfə çox olardı. Yəni yaranan dalğa ilk yarandığı yerdə 3-4 metr idisə, dayaz yerə gəldikdə 4-5 metr oldu. Dərinlik daha az olsaydı, dalğa hündürlüyü ən azı 10-15 metr olardı."

24 saat