BRİKS İrana hücumları, Qəzza müharibəsini və Tramp tariflərini qınadı

Braziliyanın Rio-de-Janeyro şəhərində keçirilən sammitin sonunda BRICS bloku liderləri iyun ayında ABŞ və İsrailin İrana qarşı bombardmanlarını sərt şəkildə qınayaraq, bu hərəkətləri “beynəlxalq hüququn açıq-aşkar pozulması” adlandırdılar. Eyni zamanda, onlar Fələstin dövlətinin yaradılmasına güclü dəstək verdilər. Lakin bazar günü açıqlanan birgə bəyannamədə, dördüncü ilini davam etdirən və BRICS-in təsisçi üzvlərindən biri olan Rusiyanın təcavüzkar tərəf olduğu Ukraynadakı müharibə barədə demək olar ki, susuldu. Əvəzində sənəddə Ukraynanın Rusiya torpaqlarına endirdiyi zərbələr tənqid edildi.

ABŞ ilə ticarət gərginliyinin artdığı bir vaxtda yayımlanan diqqətlə seçilmiş bəyannamədə, ABŞ prezidenti Donald Trampın adını birbaşa çəkmədən təcavüzkar iqtisadi siyasətlər pisləndi. İnkişaf etməkdə olan dünya iqtisadiyyatlarının bloku olan BRICS-in demək olar ki, bütün 10 üzvü hazırda ABŞ ilə həssas ticarət danışıqları aparır və daha böyük gərginliklərə səbəb olmadan mövqelərini möhkəmləndirməyə çalışırlar.

Bununla belə, BRICS bəyanatı, “qlobal ticarəti təhrif edən və ÜTT (Ümumdünya Ticarət Təşkilatı) qaydalarını pozan birtərəfli tarif və qeyri-tarif maneələri”ni hədəf aldı. Bu, yeni ABŞ tariflərinin çərşənbə gününə qədər qüvvəyə minə biləcəyi son tarixdən əvvəl Donald Trampın proteksionist gündəminə açıq, lakin dolayı bir tənqid idi.

Donald Tramp BRICS bəyannaməsinə saatlar içində cavab verərək, özünün "anti-Amerika siyasətləri" adlandırdığı mövqeyə qoşulan ölkələrin əlavə tariflərlə üzləşəcəyi barədə xəbərdarlıq etdi. O yazdı: “BRICS-in anti-Amerika siyasətləri ilə eyni mövqedə dayanan hər hansı bir ölkəyə ƏLAVƏ 10% Tarif tətbiq ediləcək. Bu siyasətə heç bir istisna olmayacaq.”

BRICS üzvləri və sammitdə iştirak edənlər

İlk BRICS sammiti 2009-cu ildə Braziliya, Rusiya, Hindistan və Çin liderlərinin bir araya gəlməsi ilə keçirildi. 2010-cu ildə Cənubi Afrika bu bloka qoşuldu və o vaxtdan etibarən qrup Qlobal Cənub üçün əsas səsə çevrildi.

Keçən il İndoneziya, Misir, Efiopiya, İran və Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri qrupa daxil olaraq, təsirini daha da genişləndirdi və bloku 10 millətli bir quruma çevirdi.

Hazırda 30-dan çox ölkənin üzvlük üçün növbədə durduğu bir vaxtda, inkişaf etməkdə olan iqtisadiyyatlardan bu bloka qoşulmaq üçün artan maraq var. Argentina da qoşulması gözlənilən ölkələrdən idi, lakin Donald Trampın müttəfiqi, ifrat mühafizəkar prezident Xavyer Miley 2023-cü ilin dekabrında vəzifəyə gəldikdən sonra ərizəsini geri götürdü.

Rio sammitinə Braziliya prezidenti Luiz İnasiu Lula da Silva rəhbərlik etdi. Digər üzv ölkələrin əksəriyyəti liderləri tərəfindən təmsil olundu, yalnız üç istisna var idi: Çin prezidenti Si Cinpin, Rusiya prezidenti Vladimir Putin və İran prezidenti Məsud Pezeşkyan iştirak etmədilər.

Si Cinpin 2013-cü ildə vəzifəyə gəldikdən sonra əvvəlki bütün sammitlərdə iştirak etmişdi. Vladimir Putin isə Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsi (BCM) 2023-cü ilin martında Ukraynadakı müharibədəki roluna görə ona qarşı həbs qərarı çıxardığından bəri əksər beynəlxalq səfərlərdən çəkinir. Braziliya BCM-nin üzvüdür və məhkəməni quran Roma Statutuna əsasən, Putin ölkəyə səfər etsəydi, onu həbs etmək məcburiyyətində qalardı.

Rusiya və İranı xarici işlər nazirləri, Çini isə Baş nazir Li Qiang təmsil etdi.

Bu, İndoneziyanın bu il bloka qəbul edildikdən sonra qatıldığı ilk sammit idi.

BRICS bəyannaməsi həmçinin Belarus, Boliviya, Qazaxıstan, Kuba, Nigeriya, Malayziya, Tailand, Vyetnam, Uqanda və Özbəkistanı yeni BRICS tərəfdaş ölkələri kimi qarşıladı – bu status onlara tam üzvlükdən aşağı səviyyədə yerləşməyə və blokla əməkdaşlığı artırmağa imkan verir.

ABŞ-İsrailin İrana endirdiyi zərbələrin pislənməsi

Öz bəyannamələrində üzv dövlətlər İsrail və ABŞ-ın İrana son hücumlarını “beynəlxalq hüququn pozulması” kimi qiymətləndirərək, Yaxın Şərqdə təhlükəsizlik vəziyyətinin pisləşməsindən dərin narahatlığını ifadə etdilər.

Münaqişə iyunun 13-də İsrailin İranın hərbi, nüvə və mülki obyektlərinə aviazərbələr endirməsi ilə başladı. Hücumlar nəticəsində aralarında yüksək rütbəli hərbi və elmi liderlərin də olduğu ən azı 935 nəfər həlak oldu. İran Səhiyyə Nazirliyi 5,332 nəfərin yaralandığını bildirdi.

İran tərəfi İsrailə raket və dron zərbələri ilə cavab verdi. İsrail səlahiyyətlilərinin məlumatına görə, bu hücumlar nəticəsində ən azı 29 nəfər öldü və yüzlərlə insan yaralandı.

İyunun 24-də ABŞ-ın vasitəçiliyi ilə atəşkəs qüvvəyə mindi. Halbuki ABŞ, bir neçə gün əvvəl – iyunun 21-də İranın nüvə obyektlərinə sığınacaq dağıdan bombalar ataraq İsrailin zərbələrini dəstəkləmişdi.

BRICS bəyannaməsi, insanların və ətraf mühitin zərərdən qorunması üçün nüvə təhlükəsizliyi, qorunması və mühafizəsinin, o cümlədən silahlı münaqişələr zamanı vacibliyini vurğuladı.

Qəzza müharibəsi və Fələstin dövlətçiliyi

İsrailin Qəzzada 21 ay davam edən müharibəsi davam edərkən, BRICS aclığın müharibə silahı kimi istifadəsini pislədi və humanitar yardımın siyasiləşdirilməsini və ya hərbiləşdirilməsini rədd etdi.

Blok, İsrail tərəfindən qadağan edilmiş Fələstinli qaçqınlar üçün BMT-nin yardım agentliyi UNRWA-ya dəstəyini ifadə etdi.

May ayının sonlarında, Qəzzaya yardım blokadası zamanı İsrail ABŞ-a məxsus özəl təşkilat olan Qəzza Humanitar Fonduna (GHF) anklavdakı insanlara qida təmin etməsinə icazə verdi. Bu addım qlobal insan haqları təşkilatları tərəfindən geniş şəkildə tənqid olundu, xüsusən də GHF-nin yardım paylama məntəqələrinə yaxınlaşarkən yüzlərlə Fələstinlinin güllələnərək öldürülməsindən sonra.

BRICS həmçinin, Qəzza və işğal altındakı İordan çayının qərb sahilinin Şərqi Qüds paytaxtı olan gələcək Fələstin dövlətinin ayrılmaz hissələri olduğunu bir daha təsdiqlədi. Bu mövqe qlobal səviyyədə geniş şəkildə dəstəklənir.

2023-cü il oktyabrın 7-də İsraildə Hamas hücumları nəticəsində 1,200-ə yaxın insan öldürülmüş, Fələstin döyüşçüləri isə 240-dan çox insanı girov götürmüşdü. O vaxtdan bəri İsrail Qəzzaya qarşı müharibəyə başlayaraq 57,000-dən çox Fələstinlini, əksəriyyəti qadın və uşaqlar olmaqla, öldürmüş və Qəzzanın infrastrukturunun 70 faizindən çoxunu məhv etmişdir. Həmin dövrdə İsrail İordan çayının qərb sahilində də 1,000-dən çox insanı qətlə yetirmişdi.

Birtərəfli sanksiyalara qarşı çıxış

BRICS bəyannaməsi, iqtisadi sanksiyalar kimi “birtərəfli məcburi tədbirlərin” tətbiqini şiddətlə qınadı və bunların beynəlxalq hüququ pozduğunu və insan hüquqlarına zərər verdiyini bildirdi.

BRICS üzvləri İran və Rusiya uzun müddətdir ABŞ sanksiyalarının hədəfindədir.

1979-cu il İran İnqilabından və ABŞ-ın Tehran səfirliyinə hücumdan sonra Vaşinqton genişmiqyaslı sanksiyalar tətbiq etdi. Bu sanksiyalar 2010-cu illərdə, o vaxtkı prezident Barak Obamanın rəhbərliyi altında ABŞ-ın İranı sanksiyaların yüngülləşdirilməsi müqabilində nüvə razılaşması üçün danışıqlara məcbur etməyə çalışdığı dövrdə artırıldı. Lakin bu razılaşma qüvvəyə mindikdən iki il sonra, Obamanı prezident olaraq əvəz edən Donald Tramp müqavilədən çıxdı və İrana qarşı sərt sanksiyaları bərpa etdi. O vaxtdan bəri ABŞ İrana qarşı, o cümlədən keçən həftə bir sıra yeni tədbirlər tətbiq etdi.

Əvvəllər ABŞ-ın Soyuq Müharibə dövründəki rəqibi olan Rusiya da, xüsusilə 2022-ci ildə Ukraynaya təcavüzündən sonra təkrar sanksiya dalğaları ilə üzləşmişdir.

Tramp tarifləri “təhdid” adlandırıldı

Donald Trampın ticarət siyasəti üzündən qlobal iqtisadiyyatda yaranan xaotik vəziyyət fonunda BRICS onun tarif rejiminə görə narahatlığını bildirdi.

Donald Tramp yeni ticarət razılaşmalarını yekunlaşdırmaq üçün çərşənbə gününü son tarix təyin edib. Bu tarixdən sonra Vaşinqtonla razılaşma əldə edə bilməyən ölkələr artırılmış tariflərlə üzləşəcəklər.

Qlobal iqtisadiyyatda əhəmiyyətli bir qüvvə olan bu blok, 2025-ci ildə ümumdünya Ümumi Daxili Məhsul (ÜDM) artım tempini üstələyəcəyi proqnozlaşdırılır.

Beynəlxalq Valyeta Fondunun aprel məlumatlarına görə, Blok ölkələrinin iqtisadiyyatları kollektiv olaraq 3.4 faiz, qlobal orta göstərici isə 2.8 faiz artacaq.

Dünyanın ölçüsünə görə ilk 10 iqtisadiyyatı arasında varlı Yeddilər Qrupu ölkələri – Kanada, Fransa, Almaniya, İtaliya, Yaponiya, Birləşmiş Krallıq və ABŞ – və üç bu ölkə – Braziliya, Çin və Hindistan yer alır.

Qrup, proteksionist ticarət siyasətlərinin qlobal ticarəti azaltma, təchizat zəncirlərini pozma və iqtisadi qeyri-müəyyənliyi artırma riskini daşıyaraq, dünyanın inkişaf hədəflərini zəiflətdiyi barədə xəbərdarlıq etdi.

Pahalgam hücumunun qınanması

Hindistanın idarə etdiyi Kəşmirdə, silahlı şəxslərin 26 mülki vətəndaşı qətlə yetirdiyi Pahalgam hücumundan iki ay sonra, Blok hadisəni "ən sərt şəkildə" qınadı.

Lakin Hindistanın Baş naziri Narendra Modinin iştirakına baxmayaraq, bəyannamədə Yeni Dehlinin aprel ayındakı hücumçuları dəstəkləməkdə ittiham etdiyi Pakistanın adı çəkilmədi.

Hindistanın Pakistan və Pakistanın idarə etdiyi Kəşmir ərazisinə zərbələrindən sonra may ayında iki ölkə arasında dörd günlük müharibə baş verdi. Pakistan Pahalgam hücumunda iştirakını təkzib etdi və "etibarlı, şəffaf, müstəqil" araşdırma aparılmasını tələb etdi.

Blokun bəyannaməsi terrorizmə qarşı "sıfır tolerantlıq" tələb etdi və antiterror səylərində hər hansı "ikili standartları" rədd etdi.

Ukrayna müharibəsi barədə susqunluq

Uzun bəyannamədə Rusiyanın Ukraynadakı müharibəsindən birbaşa bəhs edilmədi, yalnız "davamlı sülh nizamlanması" çağırışı edildi.

Lakin sənəddə Ukraynanın may və iyunda Rusiya infrastrukturuna endirdiyi zərbələr pisləndi, mülki itkilər qeyd edildi və bu cür hərəkətlərə ən sərt şəkildə qarşı çıxdığı bildirildi.

24 saat