Çin Pakistan-Taliban münasibətlərini düzəldə biləcəkmi

Diplomatik Vasitəçilik: Çin-Pakistan-Əfqanıstan Üçtərəfli Görüşü

İslamabad, Pakistan – Əlləri birləşmiş, yarım təbəssümlə Pakistan, Çin və Əfqanıstanın hakim Taliban nümayəndələri çərşənbə günü Kabulda keçirilən üçtərəfli görüş üçün poz verdilər. Bu, Çin Xarici İşlər Naziri Van Yi, Pakistanlı İshaq Dar və onların əfqan həmkarı Əmir Xan Muttaqi arasında 12 həftə ərzində ikinci belə görüş idi; əvvəlki toplantı may ayında Pekində baş tutmuşdu.

Həmin may görüşü Pakistan və Əfqanıstan arasında uzun sürən gərginlik dövründən sonra diplomatik əlaqələrin bərpasına səbəb olmuşdu. O, həmçinin Çinin iddialı “Bir Kəmər, Bir Yol” Təşəbbüsünün (BKY) bir hissəsi olan Çin-Pakistan İqtisadi Dəhlizinin (ÇPİD) Əfqanıstana doğru genişləndirilməsi ilə bağlı danışıqlara zəmin yaratdı. BKY Asiya, Afrika və Avropanı birləşdirməyi hədəfləyən limanlar, dəmir yolları və magistral yollar şəbəkəsidir.

Lakin Çin regionda öz mövcudluğunu genişləndirməyi planlaşdırdığı bir vaxtda, onun Pakistan və Əfqanıstan arasında sülh yaratmaq cəhdləri, analitiklərin fikrincə, mövcud Çin-Pakistan İqtisadi Dəhlizi boyunca belə öz maraqlarının təhlükəsizliyi ilə bağlı narahatlığını əks etdirir.

Ekspertlər, Pekinin həm İslamabad, həm də Kabul üçün həyati əhəmiyyətli tərəfdaş olmasına baxmayaraq, onun hər iki ölkə üzərindəki təsirinin sınaqdan keçirilməmiş qaldığına inanırlar. Çin-Talibanın bir vaxtlar yaxın müttəfiqləri olan, lakin indi düşmən qonşulara çevrilən Pakistan və Əfqanıstanı yenidən etibarlı bir qucağa gətirməyə cəhd edərsə, qarşılaşa biləcəyi risklərə hazır olub-olmadığı da naməlumdur.

The Sixth Trilateral Foreign Ministers Dialogue was held on 20 August 2025 in Kabul between Deputy Prime Minister/Foreign Minister of Pakistan @MIshaqDar50, Foreign Minister of China @MFA_China, and Acting Foreign Minister of Afghanistan @mfa_afghanistan, focusing on political,… pic.twitter.com/i6n8I2oYgr

— Ministry of Foreign Affairs – Pakistan (@ForeignOfficePk) August 20, 2025

Dəyişən Regional Təhlükəsizlik Dinamikaları

Pekin görüşü Pakistan və Hindistan arasında dörd günlük münaqişənin kölgəsində baş tutmuşdu, lakin o vaxtdan bəri regional geosiyasi səhnədə çox şey dəyişib.

Son aylarda uzun müddət Çinin ən yaxın müttəfiqi kimi görünən və hərbi-iqtisadi dəstək üçün bu şimal-şərq qonşusuna güvənən Pakistan, Pekinin əsas qlobal rəqibi olan ABŞ ilə əlaqələrini gücləndirib.

Çin də öz növbəsində Pakistanın əzəli rəqibi və regionda təsir uğrunda əsas rəqibi olan Hindistanla əməkdaşlığı bərpa edib. Hindistan isə 2021-ci ilin avqustunda ABŞ qüvvələrinin çıxarılmasından sonra Əfqanıstanı idarə edən Əfqan Talibanı ilə əlaqələrini dərinləşdirməyə davam edib.

Pakistan və Əfqanıstan arasında isə ziddiyyətlər davam edir. İslamabad bir vaxtlar Talibanın əsas himayəçisi idi. İndi o, bu qrupu sərhəd boyunca zorakılıq aktları həyata keçirən qruplara təhlükəsiz sığınacaq verməkdə ittiham edir, Əfqanıstan isə Pakistanı əfqan qaçqınlarının deportasiyası ilə insan haqları pozuntularında günahlandırır.

Bütün bu şəraitdə Çin, əsasən Çin-Pakistan İqtisadi Dəhlizinin təşəbbüsü ilə özünü vasitəçi kimi mövqeləndirib. Pakistanın Çin və Əfqanıstanlı həmkarları ilə son təmasları barədə birbaşa məlumatı olan yüksək rütbəli pakistanlı diplomat bildirib ki, Çin, ümumi qonşu olaraq, qonşuluq diplomatiyasına xüsusi önəm verir. Çin üçün dinc qonşuluq əsas şərtdir.

Məmur anonimlik şərti ilə Əl-Cəzirəyə bildirib: "Çin özünün daha böyük BKY layihəsini davam etdirmək və genişləndirmək üçün sabitliyə və regional təhlükəsizliyə yüksək əhəmiyyət verir. Beləliklə, qərbə doğru əlaqə və inkişaf, digər şeylərlə yanaşı, bu iki ölkə sabitləşəndə ​​uğurlu ola bilər."

"İnkişaf və əlaqələr təhlükəsizlik olmadan əldə edilə bilməz. Buna görə də iki qonşunu bir araya gətirmək üçün səylər göstərir", — deyə o əlavə edib.

Çin-Pakistan İqtisadi Dəhlizi Gərginlik Altında

2015-ci ildə o zamankı Baş nazir Nəvaz Şərifin (indiki Baş nazir Şahbaz Şərifin böyük qardaşı) dövründə təşəbbüs göstərilən Çin-Pakistan İqtisadi Dəhlizi, Pakistanda bir çoxları tərəfindən ölkə üçün "oyun dəyişdirici" – iş yerləri yaratmaq və iqtisadiyyatı inkişaf etdirmək potensialı olan nəhəng bir sərmayə kimi qiymətləndirilir.

Lakin layihə son illərdə yavaşlayıb. Bu ayın sonunda Baş nazir Şərifin Çin-Pakistan İqtisadi Dəhlizinin ikinci mərhələsini rəsmi olaraq işə salmaq üçün Çinə səfər edəcəyi gözlənilir.

Siyasi qarışıqlıq irəliləyişə mane olsa da, Çinin əsas narahatlıqları infrastrukturun təhlükəsizliyi və tez-tez hədəf alınan öz vətəndaşlarının təhlükəsizliyi olaraq qalır.

Pakistanın ən böyük, lakin ən kasıb əyaləti olan Bəlucistandakı separatçı qruplar Çin personalına və obyektlərinə uzun müddətdir ki, yerli resursları istismar etməkdə günahlandıraraq hücumlar edirlər. Çin vətəndaşlarına qarşı hücumlar Pakistanın şimalında da baş verib.

Hökumət rəqəmlərinə görə, hazırda Pakistanda 20.000-ə yaxın Çin vətəndaşı yaşayır. 2021-ci ildən bəri ölkə ərazisindəki hücumlarda ən azı 20 nəfər həlak olub.

ABŞ-dakı Indiana Universitetinin Bloomington filialında dosent Stella Honq Janq bildirib ki, Çin uzun müddətdir Əfqanıstanı Çin-Pakistan İqtisadi Dəhlizinə daxil etməyi, layihənin əhatə dairəsini genişləndirməyi və regional inteqrasiyanı təşviq etməyi arzulayır.

Çinin qlobal inkişaf sahəsindəki fəaliyyətlərinə fokuslanan Janq, Pekinin həm Əfqanıstana, həm də Pakistana investisiya qoymaqda nə dərəcədə əmin olduğunun bəlli olmadığını deyib.

"Çin investisiya vəd edə bilər, lakin Çinin diplomatiya cəbhəsində hərəkətlər görməyimizə baxmayaraq", hər iki ölkədəki rəsmilərin "Çinin dövlət müəssisələrini və banklarını hər iki ölkədə əlavə layihələrə investisiya qoymağa inandıra bilib-bilməyəcəkləri qeyri-müəyyəndir, Çin-Pakistan İqtisadi Dəhlizinin uğursuz təcrübəsi və hər iki ölkədəki əhəmiyyətli risklər nəzərə alınmaqla," o, Əl-Cəzirəyə deyib.

Sidney Texnologiya Universitetindən Cənubi Asiya təhlükəsizliyi üzrə tədqiqatçı Məhəmməd Feysəl üçün Pakistanın daxili təhlükəsizliyinin yaxşılaşdırılması Çin üçün əsas şərtdir.

"Bu narahatlıq Pekinin Pakistan-Əfqanıstan ikitərəfli əlaqələrini yaxşılaşdırmaq cəhdlərinə rəhbərlik edir, çünki Pakistan Təhrik-i-Taliban (PTT) Əfqanıstan torpağından fəaliyyət göstərir, Bəluc yaraqlı qrupları da Əfqanıstanda yer tapıblar," o, Əl-Cəzirəyə bildirib.

"Yüksək səviyyəli üçtərəfli danışıqlar vasitəsilə Pekin İslamabad-Kabul fərqlərini azaltmağı və hər iki tərəfi əlaqələrin pozulmasının qarşısını almaq üçün bir-birinin təhlükəsizlik narahatlıqlarını aradan qaldırmağa təşviq etməyi hədəfləyir," o əlavə edib.

2007-ci ildə yaradılan, həm də PTT kimi tanınan Pakistan Talibanı, Əfqanıstandakı Talibanla ideoloji cəhətdən uyğun olsa da, həm Əfqanıstanda, həm də Pakistanda müstəqil fəaliyyət göstərən bir qrupdur.

Taliban, torpaqlarının Pakistana qarşı hücumlar üçün istifadə edilməsi iddialarını dəfələrlə rədd edib və PTT ilə hər hansı əlaqəni ardıcıl olaraq inkar edib.

Təhlükəsizlik Problemləri

Talibanın 2021-ci ilin avqustunda hakimiyyəti ələ keçirməsindən bəri Pakistan, xüsusilə Əfqanıstanla sərhəddə yerləşən Xayber-Paxtunxva və Bəlucistanda zorakılıqda kəskin artımla üzləşib.

İslamabad dəfələrlə Əfqan torpağının silahlı qruplar, xüsusilə də PTT tərəfindən keçirici sərhəd boyunca hücumlar başlatmaq üçün istifadə edildiyini iddia edib.

İslamabadda yerləşən Pakistan Münaqişə və Təhlükəsizlik Tədqiqatları İnstitutunun (PMTTİ) məlumatlarına görə, 2025-ci ilin ilk altı ayında 502 döyüşçü hücumu nəticəsində 737 nəfər, o cümlədən 284 təhlükəsizlik əməkdaşı və 267 mülki şəxs həlak olub.

PMTTİ-yə görə, 2024-cü ilin ilk yarısı ilə müqayisədə döyüşçü hücumları 5 faiz, ölümlər 121 faiz, yaralanmalar isə 84 faiz artıb.

Çin də Şərqi Türküstan İslam Hərəkatı (ŞTİH) ilə bağlı narahatlığını dilə gətirərək, onun döyüşçülərini Çinə qarşı hücumlar həyata keçirmək üçün Əfqan ərazisindən istifadə etməkdə ittiham edib.

Sinqapurdakı S. Rəcəratnam Beynəlxalq Araşdırmalar Məktəbinin tədqiqatçısı Əbdül Basit bildirib ki, ABŞ-ın Əfqanıstandan çıxarılmasından bəri Çin Cənubi Asiyanın əsas geosiyasi aktoruna çevrilib.

"Pakistanın Əfqanıstan mərkəzli təhlükəsizlik narahatlıqları aradan qaldırılmadan, BKY-nin Pakistan komponenti olan Çin-Pakistan İqtisadi Dəhlizi tam istifadə olunmamış və inkişaf etdirilməmiş qalacaq. Buna görə də Çin, Əfqanıstan və Pakistanın təhlükəsizlik problemlərini iqtisadiyyat və diplomatiyanı təhlükəsizlik çətinliklərindən ayırmağa çalışan hərtərəfli bir siyasət çərçivəsində həll etməyə kömək etmək üçün üçtərəfli görüşlərə başlayıb," o, Əl-Cəzirəyə deyib.

Sidney Texnologiya Universitetindən Feysəl əlavə edib ki, Çin həm çoxtərəfli təşkilatlarda (xüsusilə terrorizmlə mübarizədə) diplomatik dəstək, həm də iqtisadi təşviqlər vəd edərək siyasi çəki gətirir.

Lakin o, Pekinin uzunmüddətli təsir gücü barədə ehtiyatlı danışıb. "Pakistan və Əfqanıstan arasında gücləndirilmiş təhlükəsizlik koordinasiyası vasitəsilə sabitliyin əhəmiyyətini vurğulamaqdan başqa, Çinin səylərinin nəticələri məhdud olub, qismən də Pekinin öz təhlükəsizlik narahatlıqları səbəbindən," o deyib.

Yüksək rütbəli pakistanlı diplomat bildirib ki, Çinin BKY və əlaqədar layihələri onu Cənub-Şərqi Asiyada və Mərkəzi Asiyada təsirli edib və Pekinin "siyasi, diplomatik, iqtisadi və maliyyə alətləri ilə silahlanaraq" Pakistan və Əfqanıstan arasında dəyişiklik gətirə biləcəyinə ümidvar olduğunu bildirib, baxmayaraq ki, indiyədək nəticələr məhduddur.

Bəs Çin Pakistan və Əfqanıstan arasında vasitəçi və zəmanətçi rolunu oynayacaqmı? Diplomat şübhə ilə yanaşıb.

"Zəmanətə gəlincə, Çinin bunu etməyə hazır və ya istəkli olub-olmadığına əmin deyiləm. Əldə etdiyi yüksək etibar səbəbindən bu rolu oynaya bilər, lakin bunu edib-etməyəcəyi hələ bəlli deyil," o deyib.

24 saat