Dalay Lama varisliyinin gələcəyi: Növbəti ruhani lider necə seçiləcək?
Dalay Lama çərşənbə günü verdiyi bəyanatda, 90 illik yubileyi münasibətilə davam edən tədbirlər zamanı Tibet buddistlərinə ruhani rəhbərlik rolunu daşıyacaq bir Dalay Lama varisi olacağını təsdiqləyib. O bildirib ki, Tibetin ruhani ənənələrinin liderləri, Hindistanın Dharamşala rayonunda yerləşən Tibet parlamentinin və sürgündəki hökumətin üzvləri, habelə Çin materikindən və Tibetdən olan buddistlər, Dalay Lama institutunun davam etdirilməsini xahiş edən məktublar yazıblar.
"Bütün bu xahişlərə uyğun olaraq, Dalay Lama institutunun davam edəcəyini təsdiqləyirəm," - deyə o qeyd edib. Dalay Lamanın yaşadığı Dharamşalanın Makleodqanj qəsəbəsinə dünyanın hər yerindən buddist alimlərinin və hörmətli rahiblərin 90 illik yubiley tədbirlərində iştirak etmək üçün yığışdığı bir vaxtda verilən bu bəyanat, "Kiçik Lhasa" kimi də tanınan şəhərdə keçiriləcək intensiv üç günlük dini konfransa da ev sahibliyi edəcək. Bu konfransa Dalay Lama özü sədrlik edəcək.
Lakin bu tədbir yalnız dini xarakter daşımır. Növbəti Dalayın necə və kim tərəfindən seçiləcəyi dərin geosiyasi əhəmiyyətə malikdir. Əsrlər boyu Tibet buddist liderləri, mövcud Dalay Lama vəfat etdikdən sonra intensiv axtarış və sonrakı təhsil prosesindən sonra yeni bir Dalay Lama seçib və onu taxta çıxarıblar. Əgər indiki 14-cü Dalay Lama yaxın günlərdə varisinin necə və ya kimin seçiləcəyi barədə əlavə təfərrüatlar verərsə, bu, ənənədən dramatik bir ayrılıq olardı.
Onun nə deyəcəyi və nə deməyəcəyi Vaşinqton, Yeni Dehli və Pekin tərəfindən yaxından izlənəcək. 1959-cu ildə Tibetdən Hindistana qaçan Nobel Sülh Mükafatı laureatı Dalay Lama Pekin tərəfindən separatçı kimi qəbul edilir. 66 ildir ki, onu qonaq edən Hindistan, ölkə müstəqillik qazandığı gündən bəri hər bir Hindistan baş naziri ilə tanış olan Dalay Lama institutunun gələcəyində böyük pay sahibidir. ABŞ isə Çinin insan haqları pozuntularına dair sübut kimi Tibet sürgün hərəkatına uzun müddətdir istinad edərək, bütün bunları birləşdirən Dalay Lama institutunun davam etməsini istəyir. Bəs növbəti Dalay Lamanı kim seçəcək? İndiki Dalay Lama Çin hökumətini təəccübləndirə bilərmi? Və iki Dalay Lama ola bilərmi?
Dalay Lama necə seçilir?
Tibet Buddizminin ruhani lideri olaraq taxta çıxacaq növbəti Dalay Lamanı seçmək, əsrlər boyu davam edən ənənələrə, mənəvi inanclara və rituallara əsaslanan bir prosesdir. Ənənələrə görə, Dalay Lama Mərhəmət Bodhisattvası Avalokiteşvaranın reinkarnasiyası hesab edilir və hər bir Dalay Lama reinkarnasiyalar xəttinin sələfi hesab olunur.
Ənənəvi olaraq, Dalay Lamanın reinkarnasiyası üçün axtarış, adətən, bir yas dövründən sonra başlayır. Yüksək rütbəli lamalar (ruhani liderlər) növbəti Dalay Lamanı müəyyən etmək üçün axtarış komitəsi təşkil edirlər. Bu prosesdə müəyyən əlamətlər, məsələn, onun kremasiyasından qalxan tüstünün istiqaməti, öldüyü zaman baxdığı istiqamət və Tibetdə müqəddəs sayılan Lhamo Latso gölündə orakulların görüntüləri nəzərə alınır.
Potensial namizədlər müəyyən edildikdən sonra, reinkarnasiya olduqlarını təsdiqləmək üçün bir sıra testlərdən keçirlər. Namizədlər adətən əvvəlki Dalay Lamanın vəfat etdiyi vaxtlarda doğulmuş gənc oğlanlar olurlar. Lakin indiki Dalay Lama qadının da növbəti reinkarnasiya ola biləcəyinə dair heç bir səbəb olmadığını bildirib.
Namizəd seçildikdən sonra, uşaq buddist fəlsəfəsi, müqəddəs kitablar və liderlik məsuliyyətləri üzrə ciddi təhsilə başlayır, onları Tibet xalqının həm ruhani, həm də tarixi baxımdan siyasi lideri rolunu öz üzərinə götürməyə hazırlayır.
İndiki Dalay Lama kimdir və necə seçilib?
14-cü və indiki Dalay Lama Tenzin Qyatsuo, 6 iyul 1935-ci ildə hazırda Çinin Çinqhay əyalətində yerləşən bir bölgədə kəndli ailəsində Lhamo Dhondup adı ilə anadan olub. O, hələ iki yaşı tamam olmamış reinkarnasiya kimi müəyyən edilib.
13-cü Dalay Lamanın vəfatından sonra axtarış qrupu, azyaşlı uşağın sələfinin əşyalarını "Bu mənimdir, bu mənimdir" ifadəsi ilə tanımasından sonra dörd illik axtarışlarını yekunlaşdırıb. Dalay Lamaların əksəriyyəti Tibetdə anadan olsa da, biri Monqolustanda, digəri isə hazırda şimal-şərqi Hindistanda yerləşən bir bölgədə tapılıb.
1959-cu ilin martında, Çin nəzarətinə qarşı uğursuz Tibet üsyanından sonra, Dalay Lama gizlənərək Lhasadan qaçıb, at və piyada Himalay dağlarını keçərək, həmin il martın 31-də Hindistana çatıb. Bu gün 100 minə yaxın Tibet qaçqını Hindistanın müxtəlif yerlərində yaşayır ki, bu da icmanın ən böyük sürgün əhalisini təşkil edir.
Onun qaçışı ənənəvi Tibet idarəçiliyinin sona çatması və sürgündəki həyatının başlanğıcı olub, o buradan Tibetin muxtariyyət uğrunda mübarizəsinə rəhbərlik edib.
14-cü Dalay Lama varisi haqqında nə deyib?
30 iyun bazar ertəsi Makleodqanjda nurani geyimi və sarı şərfi ilə tərəfdarlarını və rahibləri qarşılayan Dalay Lama deyib: "Dalay Lama institutuna gəldikdə isə, onun davam etməsi üçün bir çərçivə olacaqdır."
O əlavə edib: "Dharma və canlı varlıqlara xidmət edə bildiyimi düşünürəm və bunu davam etdirməyə qərarlıyam." Dalay Lama 90 yaşında fiziki cəhətdən sağlam və yaxşı hiss etdiyini də bildirib. O, həmçinin növbəti Dalay Lamanı harada axtarılacağına dair işarələr də verib. Reinkarnasiyanın məqsədinin sələfinin işini davam etdirmək olduğunu qeyd edən 14-cü Dalay Lama, 2025-ci ilin martında nəşr olunan "Səssizlər üçün Səs" kitabında yazıb ki, "yeni Dalay Lama azad dünyada doğulacaq."
Bu, əslində, Dalay Lamanın reinkarnasiyanın Çində və ya Çinin nəzarətindəki Tibetdə olmayacağını, bəlkə də Hindistanda tapılacağını buyurması deməkdir. Makleodqanjda yaşayan və sürgündəki Tibet hökumətində çalışan 39 yaşlı Tenzin Jigme üçün Dalay Lamanın vəfatı düşüncəsi çox ağır idi. Səsi titrəyərək dedi: "Biz azad dünyada yaşayırıq, çünki o bizi buraya gətirib."
"Biz qaçqın olaraq yaşayan hər birimiz üçün Zati-aliləri Dalay Lama atamız kimidir," - Jigme Al Cəzirəyə bildirib. "Bizim onun reinkarnasiyasına ehtiyacımız var; dünyaya baxın, bizə mərhəmət öyrədəcək kiməsə ehtiyacımız var."
Varis olmamaq riski var idimi?
14-cü Dalay Lama keçmişdə heç bir varis olmaya biləcəyini də irəli sürmüşdü. 2011-ci ildə o, 90 yaşına çatdıqda, lamalarla və Tibet ictimaiyyəti ilə məsləhətləşərək "Dalay Lama institutunun davam etməli olub-olmadığını yenidən qiymətləndirəcəyini" bildirmişdi.
2014-cü ildə, Romanın 14-cü Dünya Nobel Sülh Laureatları Zirvə Toplantısına səfəri zamanı, o vaxt 79 yaşlı ruhani lider, ondan sonra başqa bir Dalay Lamanın taxta çıxarılmasının, onun ölümündən sonrakı şəraitdən asılı olacağını və "Tibet xalqının ixtiyarında" olduğunu söyləmişdi.
"Dalay Lama institutu bir gün sona yetəcək. Bu, insanlar tərəfindən yaradılmış institutlar sona çatacaq," - Dalay Lama BBC-yə verdiyi müsahibədə bildirmişdi. "Növbəti gələcək hansısa axmaq bir Dalay Lamanın özünü rüsvay etməyəcəyinə zəmanət yoxdur. Bu, çox kədərli olardı. Beləliklə, əsrlər boyu davam edən bir ənənənin olduqca məşhur bir Dalay Lama dövründə sona çatması daha yaxşıdır."
Vestminster Universitetinin beynəlxalq əlaqələr professoru və "Geosiyasi Egzotika: Qərb Təsəvvüründə Tibet" kitabının müəllifi Dibyesh Anand, Dalay Lama institutunun gələn onilliklərdə böyük qeyri-müəyyənliklə üzləşəcəyini söyləyib.
Lakin, o qeyd edib ki, "tarix göstərir ki, bu institut siyasi hakimiyyətə əsaslanan dövlətlərdən daha çevik və dözümlü olub." Sonrakı sürgündəki Dalay Lamalar "ənənəvi mənada siyasi gücə sahib olmayacaqlar"; lakin, institut "simvolik olaraq Tibet millətinin ürəyi və Tibet Buddizminin ən hörmətli orqanı" olaraq qalacaq.
Çinin bu məsələdə mövqeyi nədir?
Çin iddia edir ki, yalnız onun hökuməti Dalay Lamanın reinkarnasiyasını təsdiq etmək səlahiyyətinə malikdir və bunu milli suverenlik və dini tənzimləmə məsələsi kimi qəbul edir. Bu mövqe, Tibetin bütün "canlı Buddalarının" dövlət tərəfindən təsdiqlənməsini və Çin qanunlarına, dini rituallara və tarixi presedentlərə əməl etməsini tələb edən 2007-ci il qanunu ilə təsbit edilib.
Çin rəsmiləri dəfələrlə bildiriblər ki, növbəti Dalay Lama Çin daxilində doğulmalı, xaricdə doğulmuş və ya sürgün edilmiş hər hansı bir varis isə "qanunsuz" hesab ediləcək.
Çinin təklif etdiyi prosesin əsas elementi, 18-ci əsr Çinq sülaləsi dövrünə aid olan Qızıl Urna sistemidir. Bu sistemdə namizədlərin adları qızıl bir qaba yerləşdirilir və biri püşk atma yolu ilə seçilir.
Mövcud Dalay Lama "mənəvi keyfiyyətdən məhrum olduğunu" əsas gətirərək bu metodu dəstəkləmir. 2015-ci ilin martında, o zamankı Tibet qubernatoru Padma Çolinq, Dalay Lamanı "dini və Tibet Buddizmini təhqir etməkdə" ittiham edərək, Dalay Lamanın Pekinin qərar vermə hüququnu qəsb etməyə çalışdığını əlavə etmişdi.
"Əgər o, reinkarnasiya olmasın deyirsə, deməli reinkarnasiya olmayacaq? Qeyri-mümkündür. Tibet Buddizmində heç kim buna razı olmazdı," - Çolinq deyib. Növbəti Dalay Lamanın tapılması ilə bağlı danışıqlar ənənəvi olaraq mövcud Dalay Lamanın ölümündən sonra aparılsa da, Çinin mövqeyi rahibləri və sürgündəki tibetliləri Pekinin Dalay Lama institutunu ələ keçirməyə cəhd edə biləcəyindən narahat edir.
Professor Anand, Dalay Lamanın Tibet milli hərəkatı üçün əhəmiyyəti və qlobal ikon kimi statusunun Pekin üçün qıcıqlandırıcı olduğunu bildirib.
"Bu, ərazi Tibet üzərində faktiki hökmranlıqdan çox, legitimlik uğrunda mübarizədir. Pekin bu legitimlik mübarizəsində qalib gəlmək istəyir, lakin 14-cü Dalay Lama kimi nəzarətindən kənar bir institut və şəxslə qarşılaşır," - o Al Cəzirəyə deyib.
Müasir Tibet tarixi və siyasəti üzrə alim və Kolumbiya Universitetinin Müasir Tibet Araşdırmaları Proqramının təsisçisi Robert Barnett, bəzi "Çin strateqlərinin varislik məsələsini sürgün layihəsini boğmaq üçün bir fürsət kimi gördüyünü" bildirib.
Digər bir səbəb isə Çin liderlərinin başqa bir ehtimal olunan Tibet üsyanını gözləməsi ola bilər. Barnett Al Cəzirəyə deyib ki, Pekinə "tibetliləri etirazdan çəkindirmək üçün 'itaətkar' bir Dalay Lamanın olması kömək edir."
Çin əvvəllər seçimi ələ keçirmişdimi?
Bəli. 1995-ci ildə Dalay Lama Tibetdə bir gənc oğlanı, Tibet Buddizminin ikinci ən əhəmiyyətli fiquru olan Pançen Lamanın reinkarnasiyası olaraq tanıyıb. O, Tibetin Naqçu şəhərindən bir həkim və tibb bacısının altı yaşlı oğlu Gedhun Çoekyi Nyima idi.
Bundan qısa müddət sonra Çin hakimiyyəti uşağı nəzarət altına alaraq ailəni başqa yerə köçürüb. Onların harada olduğu o vaxtdan bəri məlum deyil.
Onun yerinə, Pekin öz namizədini təyin edib. Bu addım sürgündəki Tibet buddistləri və Tibet daxilindəki bir çoxları tərəfindən geniş şəkildə rədd edilib, onlar Çin tərəfindən seçilmiş Pançen Lamanı qanunsuz hesab edirlər.
Barnett bildirib ki, 1995-ci ildə Pançen Lamanın yoxa çıxması Çin-Tibet siyasi tarixində bir dönüş nöqtəsi olub.
O deyib: "Çin tərəfi yalnız hansı uşağın seçilməsinə deyil, həm də bir lamanın reinkarnasiya edib-etməyəcəyinə, harada reinkarnasiya edəcəyinə, onları kimin axtarmalı olduğuna nəzarət etməli olduğuna qərar verdi." Çinlilər Dalay Lamanın prosesdən kənarlaşdırılmalı olduğunu aydın şəkildə bildirdilər.
Bu hadisə, indiki Dalay Lamanın və sürgündəki tibetlilərin Çin daxilində, o cümlədən Tibetdə gələcək hər hansı bir reinkarnasiyanın seçilməsinə qarşı çıxmasının əsas səbəbidir. Seçilən uşaq, 30 il əvvəl olduğu kimi, sadəcə qaçırıla bilər.
Anand bildirib ki, Çinin məqsədi tibetliləri ruhdan salmaq və bölməkdir. "Əgər [Çin] bunu qəlbləri və ağılları qazanmaqla bacara bilmirsə, böl və idarə et yolu ilə edəcək və biz reinkarnasiya üzərindəki mübarizəni bu cür görməliyik," - o Al Cəzirəyə deyib.
İki rəqib Dalay Lama hadisəsi
Tibet müşahidəçiləri və alimləri hesab edirlər ki, 14-cü Dalay Lamanın ölümündən sonra, Tibet buddistləri iki rəqib varisin legitimlik uğrunda mübarizə apardığı bir ssenari ilə qarşılaşa bilərlər – biri mövcud Dalay Lamaya sadiq lamalar tərəfindən təyin edilmiş sürgündəki lider, digəri isə Çin hökuməti tərəfindən təyin edilmiş lider.
Barnett deyib ki, bu, Tibet Buddizmi tarixində görünməmiş bir hal olsa da, "baş verməsi çox ehtimal olunur." İki Dalay Lamanın reallığı sürgündəki tibetlilər üçün dini baxımdan əhəmiyyət kəsb etməsə də, "Tibet daxilindəki tibetlilər üçün həyatı çox çətinləşdirəcək, onlar dəfələrlə açıq şəkildə Çinə sədaqətlərini bəyan etməyə məcbur olacaqlar."
Barnett qeyd edib ki, Pekin varislik məsələsindən xarici hökumətləri həmin ölkələrdəki sürgündə olan Tibet təşkilatlarını kənarda qoymağa təhrik etmək üçün təzyiq vasitəsi kimi də istifadə edə bilər.
Anand bildirib ki, Pekinin öz namizədi üzərində israrı "Çin-Tibet münasibətlərində qeyri-sabitlik mənbəyi olacaq" və "Çin Kommunist Partiyasının başına dönə bilər."
2019-cu ilin martında verdiyi müsahibədə Dalay Lama öz ölümündən sonra iki rəqib Dalay Lamanın ola biləcəyini etiraf etmişdi. "Gələcəkdə iki Dalay Lamanın ortaya çıxdığını görsəniz, biri buradan, azad ölkədən, digəri Çin tərəfindən seçilmiş, o zaman heç kim [Çin tərəfindən seçilənə] inanmayacaq, heç kim ona hörmət etməyəcək," - o deyib.
"Beləliklə, bu, Çinlilər üçün əlavə bir problemdir! Bu mümkündür, baş verə bilər," - Dalay Lama gülərək əlavə edib.
Seçim geosiyasi məsələdirmi?
Bəli, əsasən Hindistan və ABŞ üçün.
Tibet sürgün hökumətinə ev sahibliyi edən Hindistan üçün Dalay Lamanın varisliyi milli təhlükəsizlik və Çinlə gərgin sərhəd münasibətləri ilə kəsişir.
Anand bildirib ki, Yeni Dehli Dalay Lamaya və onun tərəfdarlarına qonaqpərvərlik və sığınacaq verməyi davam etdirmək istəyəcək. O əlavə edib ki, "Hindistandakı Tibet sürgünləri, Hindistan üçün Himalay bölgəsində Çinin təsirinə qarşı bir təzyiq və bufer zonası təklif edir."
ABŞ-ın Tibetə olan marağı, Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsinin 1950-ci illərdə, Dalay Lamanın sürgünündən sonra da daxil olmaqla, Çin işğalına qarşı Tibet müqavimətini dəstəklədiyi Soyuq Müharibə dövrünə təsadüf edir.
Vaşinqton uzun müddətdir ki, növbəti Dalay Lamanı seçməkdə də daxil olmaqla, Tibet buddistlərinin dini muxtariyyətinə partiyalararası dəstək göstərib.
2015-ci ildə Çin növbəti Dalay Lamanı seçmək səlahiyyətini iddia etdikdə, ABŞ rəsmiləri bunu açıq şəkildə rədd edərək, Tibet buddistlərinin təkbaşına qərar verməli olduqlarını bildirdilər. Ən güclü mövqe 2020-ci ildə ABŞ Prezidenti Donald Trampın dövründə Tibet Siyasəti və Dəstək Aktının (TPSA) qəbulu ilə ortaya çıxdı.
Yeni ABŞ mövqeyi, Dalay Lamanın öz reinkarnasiyasını təyin etmək hüququnu açıq şəkildə dəstəklədi və bu prosesə müdaxilə edən Çin rəsmilərinə qarşı sanksiyalar tətbiq edilməsinə icazə verdi.
Anand bildirib ki, Dalay Lama institutu üzrə Tibet hüququna beynəlxalq dəstək "gələcəkdə ABŞ və Çin, eləcə də Çin və Hindistan arasındakı geosiyasi rəqabətdə özünü göstərəcək."