İran Nüvə Proqramını Qətiyyətlə Müdafiə Edir: Sanksiya Təhdidləri Fonunda Görüşlər
İran, Avropa ölkələrinin
nüvə sanksiyalarını yenidən tətbiq etmək təhdidləri ərəfəsində, uranı zənginləşdirmə haqqını bir daha təsdiqləyib. Cümə günü İstanbulda baş tutacaq əhəmiyyətli görüşdə İran rəsmiləri ilə Böyük Britaniya, Fransa və Almaniyadan ibarət E3 ölkələrinin nümayəndələri bir araya gələcək. Görüşdə Avropa İttifaqının xarici siyasət rəhbəri Kaja Kallas da iştirak edəcək. Bu görüş, İsrailin keçən ay İranın əsas
nüvə və hərbi obyektlərini hədəf alması ilə başlayan və 12 gün davam edərək 24 iyunda atəşkəslə nəticələnən müharibədən sonra ilk dəfə təşkil olunur. İranın xarici işlər naziri Abbas Araqçinin cümə axşamı Tasnim xəbər agentliyinə verdiyi açıqlamada deyilir: "Xüsusilə son müharibədən sonra Avropa ölkələrinin İran İslam Respublikasının mövqeyinin sarsılmaz olduğunu və uranı zənginləşdirmə prosesinin davam edəcəyini anlaması vacibdir."
ABŞ və İran Arasında Etimadın Bərpası Şərtləri
ABŞ, İsraillə müttəfiq olaraq, 21-22 iyun tarixləri arasında gecə saatlarında İranın üç
nüvə obyektinə zərbələr endirmişdi. İsrailin İrana hücumu Tehran və Vaşinqton arasında İranın
nüvə proqramı üzrə danışıqların bərpa olunmasından cəmi iki gün əvvəl baş vermişdi. İranın xarici işlər nazirinin müavini Kazem Qəribabadi cümə axşamı bildirib ki, Tehran, əgər Vaşinqton etibarı bərpa etmək üçün mənalı addımlar atarsa, ABŞ ilə
nüvə proqramı üzrə əlavə danışıqlara hazır olar. O, sosial media paylaşımında həmçinin qeyd edib ki, ABŞ ilə danışıqların baş tutması üçün Tehran "bir neçə əsas prinsipə" əməl olunmasını tələb edəcək. Bu prinsiplərə "İranın ABŞ-a tamamilə güvənmədiyi üçün etibarı bərpa etmək" daxildir. Qəribabadi əlavə edib ki, gizli gündəmlərə, məsələn, hərbi əməliyyatlara yer yoxdur, baxmayaraq ki, İran hər hansı ssenariyə tamamilə hazırdır.
2015-ci il Nüvə Sazişi və Beynəlxalq Təhdidlər
Böyük Britaniya, Fransa və Almaniya Çin, Rusiya və ABŞ ilə birlikdə, 2015-ci ildə İranla əldə olunmuş
nüvə sazişinin tərəfləridir. Bu saziş, Birləşmiş Millətlər Təşkilatının
sanksiyalarının tədricən ləğvi müqabilində İranın atom fəaliyyətlərinə ciddi məhdudiyyətlər qoyurdu. Lakin 2018-ci ildə ABŞ prezidenti Donald Trampın birinci prezidentliyi dövründə ABŞ birtərəfli qaydada sazişdən çıxmış və öz
sanksiyalarını yenidən tətbiq etmişdi. Böyük Britaniya, Fransa və Almaniya 2015-ci il sazişini dəstəkləməkdə davam etsələr də, İranı öhdəliklərini yerinə yetirməməkdə ittiham edirlər. Onlar oktyabr ayında müddəti bitən sazişdəki bəndə əsasən
sanksiyaları yenidən tətbiq etməklə hədələyirlər, İran isə bundan çəkinməyə can atır. Beynəlxalq
diplomatiyada əsas rol oynayan BMT-nin
nüvə nəzarət qurumu olan Atom Enerjisi üzrə Beynəlxalq Agentlik (AEBA) bildirir ki, İran hazırda uranı 60 faizə qədər zənginləşdirən yeganə
nüvə silahına sahib olmayan ölkədir. Bu, 2015-ci il sazişi ilə müəyyən edilmiş 3.67 faizlik həddi xeyli aşır.
Nüvə silahı üçün isə 90 faiz zənginləşdirmə tələb olunur. ABŞ-ın rəhbərlik etdiyi və İsrailin dəstəklədiyi Qərb dövlətləri uzun müddətdir Tehranı gizli şəkildə
nüvə silahı əldə etməyə çalışmaqda ittiham edirlər. İran isə bunu dəfələrlə təkzib edərək,
nüvə proqramının yalnız enerji istehsalı kimi mülki məqsədlər üçün olduğunu israr edir. Tehran və Vaşinqton aprel ayında başlayan beş raund
nüvə danışıqları keçirmişdilər, lakin iyunun 15-nə planlaşdırılan görüş İsrailin İrana hücumları səbəbindən ləğv edilmişdi.
24 saat
Oxucu Şərhləri
Bu paralellik, hazırkı danışıqların nəticəsinin proqnozlaşdırılmasını çətinləşdirir. Çünki, keçmiş hadisələrdən çıxarıla bilən əsas dərs, güvən məsələsinin həll olunmadan nüvə proqramlarının məhdudlaşdırılmasının çətin olmasıdır. Söz verilmiş güzəştlərin yerinə yetirilməməsi, tərəflər arasında qarşılıqlı etimadı sarsıdır və müzakirələrin pozulmasına gətirib çıxarır.
Lakin, bu dəfəki vəziyyətin bəzi fərqləri də vardır. Beynəlxalq arenada geosiyasi və iqtisadi şəraitin dəyişməsi, tərəflərin mövqelərini və yanaşmalarını təsir edə bilər. Əlavə olaraq, İranın regional təsirinin artması, danışıq masasına yeni dinamika gətirə bilər. Ona görə də, yalnız keçmiş təcrübələrə əsaslanaraq hazırkı danışıqların nəticəsini tam dəqiqliklə proqnozlaşdırmaq mümkün deyil. Danışıqların uğurlu olub-olmaması, əsasən, tərəflərin qarşılıqlı güvən və kompromislərə hazır olmağından asılı olacaqdır.
Alternativ bir yanaşma olaraq, İranın enerji tələbatının ödənilməsi üçün alternativ və davamlı enerji mənbələrinin inkişafına investisiya edilməsi təklif oluna bilər. Bu, beynəlxalq bir əməkdaşlıq çərçivəsində, İranın nüvə proqramının sülh məqsədləri üçün istifadə edilməsi zəmanəti ilə, enerji təhlükəsizliyi problemini həll etmək üçün daha konstruktiv bir yol ola bilər. Bu, etimadın artırılması və gələcək danışıqlar üçün daha əlverişli bir zəmin yarada bilər. Bu həll yolu, məqalədəki qarşıdurma əsaslı yanaşmadan fərqli olaraq, əməkdaşlığa və qarşılıqlı faydaya yönəlib.
Məqalədə yalnız problem qabardılır, həlli yollarına isə toxunulmur. Mənə görə, daha konstruktiv bir yanaşma, İranın enerji tələbatını qarşılamaq üçün beynəlxalq bir konsorsium yaratmaq ola bilər. Bu konsorsium, İrana texnoloji kömək, maliyyə yardımı, həmçinin uran zənginləşdirmə fəaliyyətinin nəzarət altında aparılması üçün əməkdaşlıq təklif edə bilər. Bu yanaşma, həm İranın enerji təhlükəsizliyini təmin edəcək, həm də nüvə silahı proqramı ehtimalını azaldacaq. Bu cür bir yanaşma, "qazan-qazan" prinsipinə əsaslanan, daha davamlı və səmərəli bir həll yolu təklif edə bilər.
İranın nüvə proqramı ətrafında qurulan beynəlxalq gərginliklər, həm İranın iqtisadi inkişafına, həm də regional sabitliyə ciddi təsir göstərir. İranın enerji tələbatını ödəmək və potensial olaraq iqtisadi inkişafını sürətləndirmək üçün nüvə texnologiyalarından istifadə etmək istəyi, qərb ölkələrinin nüvə yayılmasının qarşısını almaqla bağlı narahatlıqları ilə qarşılaşır. Bu münaqişənin həlli üçün hansı alternativ strateji yollar mövcuddur və bu yolların potensial müsbət və mənfi nəticələri nələrdir? Yəni, sanksiyaların daha sərtləşdirilməsi və ya daha yumşaq yanaşma strategiyası İranı nüvə proqramından imtina etməyə daha çox təşviq edər?
Tarixi baxımdan, digər ölkələrin nüvə proqramlarının inkişafı ilə İranın vəziyyətini müqayisə etmək məqsədəuyğundur. Məsələn, Pakistanda və ya Şimali Koreyada nüvə proqramının inkişafı beynəlxalq cəmiyyətin reaksiyasının nə dərəcədə fərqli olduğunu və bu fərqli reaksiyaların arxasında duran siyasi və geostrateji amilləri araşdırmaq maraqlı olardı.
Sonda, oxuculara maraqlı bir sual vermək istərdim: İranın uran zənginləşdirmə fəaliyyətini məhdudlaşdırmaq üçün beynəlxalq cəmiyyət daha təsirli iqtisadi və diplomatik mexanizmlər tətbiq etmək əvəzinə sanksiyalara əsaslanan yanaşmadan nə vaxt imtina edəcək?
Şərh Yaz