İsrail rəhbərliyi ötən ay İranla baş vermiş İsrail-İran müharibəsini uğurlu hesab edir. Bu müharibə zamanı bir neçə yüksək rütbəli İran hərbi lideri öldürülüb, İranın müdafiə qabiliyyəti zəiflədilib və ABŞ Fordouda yerləşən İran nüvə obyektinə reydə qoşulmağa razı salınıb.
İsrail liderləri qələbəni tez elan etsələr də, zərurət yaranarsa yenidən hücuma keçməyə hazır olduqlarını vurğulayıblar. Baş nazir Binyamin Netanyahu “təzyiqi azaltmaq niyyətində olmadığını” bildirib.
Analitiklərin “Əl-Cəzirə”yə verdiyi məlumata görə, İsrail artıq İran İslam Respublikasını çökdürmək məqsədi daşıyan yeni bir dağıdıcı münaqişə üçün fürsət axtarır. Lakin İsrail-İran müharibəsinin baş tutması üçün ABŞ-ın “icazəsi” tələb olunacaq ki, Birləşmiş Ştatlar buna hazır olmaya bilər.
İyunun ortalarında İsrailin gözlənilməz hücumu müharibəyə səbəb olmuşdu. Bu İsrail-İran müharibəsi zamanı 1000-dən çox İranlı və 29 İsrailli həlak olmuşdu.
İsrail müharibəni Tehranın uzun müddətdir mülki məqsədlər üçün olduğunu iddia etdiyi İranın nüvə proqramını zərərsizləşdirmək üçün qabaqlayıcı və “özünümüdafiə” addımı kimi əsaslandırmışdı.
Bu həftənin əvvəlində “Əl-Cəzirə”yə danışan İran prezidenti Məsud Pezeşkian hazırkı atəşkəsin nə qədər davam edəcəyinə şübhə ilə yanaşdığını bildirib.
“İsrailin istənilən yeni hərbi addımına tam hazırıq və silahlı qüvvələrimiz İsrailin dərinliklərinə yenidən zərbələr endirməyə hazırdır”, – deyə o bildirib.
Müharibəyə Səbəblər
İsrailin əsas hədəfinin İranın nüvə proqramının obyektləri olduğunu vurğulamasına baxmayaraq, o, əsasən yüksək rütbəli hökumət və hərbi rəsmiləri sui-qəsd yolu ilə aradan qaldırıb ki, bu da rejimi zəiflətmək və bəlkə də yıxmaq üçün açıq bir cəhd olduğunu göstərir.
İran üzrə ekspert və solçu ABŞ beyin mərkəzi olan Kuinsi İnstitutunun həmtəsisçisi Trita Parsi hesab edir ki, Netanyahu bu missiyanı bərpa etmək üçün fürsət axtarır.
“İsraillilərin yenidən hücum etmək istəmələrinin səbəbi... İranı növbəti Suriya və ya Livan – İsrailin istədiyi vaxt cəzasız şəkildə hücum edə biləcəyi ölkələrə çevirmək istəkləridir”, – deyə o, “Əl-Cəzirə”yə bildirib.
İsrailin müharibəyə bəhanə tapmaq üçün növbəti fürsəti Avropa ölkələri İrana qarşı sanksiyaları yenidən tətbiq etdikdən sonra yarana bilər.
ABŞ Dövlət Katibi Marko Rubionun iyulun əvvəlində Almaniya, Fransa və Böyük Britaniyadakı həmkarları ilə telefon danışığı apardığı, bu zaman avqustun sonuna qədər yeni nüvə sazişi razılaşdırılmadığı təqdirdə Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Təhlükəsizlik Şurasının sanksiyalarının yenidən tətbiq edilməsi barədə razılığa gəlindiyi bildirilir.
Bu sanksiyalar İran və bir neçə Qərb ölkəsi 2015-ci ildə nüvə sazişi imzaladıqdan sonra ləğv edilmişdi.
ABŞ prezidenti Donald Trampın ilk səlahiyyət müddətinin iki ilində, 2018-ci ildə bu sazişdən çıxaraq maksimum təzyiq kampaniyasının bir hissəsi olaraq sanksiyaları bərpa etmişdi. İndi sazişin Avropa tərəfləri də eyni addımı ata bilər ki, bu da İranı Nüvə Yayılmaması Müqaviləsindən çıxmağa təhrik edə bilər, Parsi xəbərdarlıq edib.
“Bu, [İsrailə] yenidən hücum etmək üçün siyasi pəncərə açacaq”, – deyə o, “Əl-Cəzirə”yə bildirib.
İsrailin Reyxman Universitetində İran üzrə mühazirəçi Meir Cavedanfar əlavə edib ki, İsrail bununla belə, İranın nüvə proqramını yenidən qurduğunu və ya təmir etdiyini göstərən etibarlı kəşfiyyat məlumatları toplamalı və ya təqdim etməlidir.
O, xəbərdarlıq edib ki, “belə bir hücum başlatmaq üçün İsrailin ABŞ-ın və onun prezidenti Trampın razılığına ehtiyacı olacaq”. O, bu icazənin İsrailin Suriyaya hücumları ilə bağlı ABŞ-ın narahatlığı səbəbindən daha az ehtimal olunduğunu düşünürdü.
İsrail Əməliyyatları
İsrailin İrana zərbələri yaxın olmasa da, “The New York Times” qəzetinin çərşənbə günü verdiyi xəbərdə, İsrailin ölkə daxilində qəfil partlayışlar və yanğınlara səbəb olan gizli əməliyyatlar keçirdiyi qeyd olunur.
Qəzet üç məlumatlı rəsmiyə və bir Avropalı diplomata istinadən bildirib ki, mənzil komplekslərində, neft emalı zavodlarında, hava limanının yaxınlığında və bir ayaqqabı fabrikində baş verən görünüşdə təsadüfi yanğınlar və partlayışlar, ehtimal ki, İsrail tərəfindən həyata keçirilən təxribat aktlarıdır.
Vaşinqtonda yerləşən Beynəlxalq Siyasət Mərkəzinin (CIP) İran üzrə eksperti Neqar Mortazavi deyib ki, “Məncə, Binyamin Netanyahu Donald Trampın müqavimətinə baxmayaraq İranı cəzasız şəkildə hücum edə biləcəyi bir düstur tapıb”.
Hər hansı davam edən gizli əməliyyatlar, iyun münaqişəsinin erkən mərhələlərində İsrailin İranın təhlükəsizlik və infrastrukturuna geniş miqyaslı nüfuzunun nəticəsidir. Bu zaman şəxslər yerli kəşfiyyatçılar qrupları tərəfindən hədəf alınmış və İran ərazisindən İran hədəflərinə pilotsuz təyyarələr buraxılmışdı.
Analitik və İran üzrə ekspert Ori Qoldberq bildirib ki, İsrailin İran daxilindəki şəbəkəsinin müharibə ilə sona çatdığına dair heç bir dəlil yoxdur.
“İsrail İran daxilində güclü bir [təhlükəsizlik] sistemi qurub və bütün belə sistemlər kimi, onun da əzələləri bəzən işə salınmalıdır”, – deyə o, Təl-Əvivdən bildirib. “Bəzən bu, strateji səbəblərdən deyil, taktiki səbəblərdən olur. Başqa bir ölkə daxilində infrastrukturunuz və ya personalınız olduğu anda, onlardan istifadə etmək üçün məhdud vaxtınız var, belə ki, bu, yanğınlar törətmək və ya partlayışlar həyata keçirməkdirsə, onları aktiv saxlamaq və İrana orada olduqlarını bildirmək üçün bir yoldur.”
Yeni Müharibə Ehtimalı
Netanyahunun əvvəllər münaqişəyə bir qədər nifrət edən bir fiqur sayılmasına baxmayaraq, qonşu dövlətlərə, Suriya və Livana, eləcə də regional aktorlara, Yəmən və İrana hücum etməkdə, Qəzzaya qarşı qəddar hücumlarını davam etdirməkdə göstərdiyi tam məhdudiyyətsizliyi az adam proqnozlaşdıra bilərdi.
Lakin İsrailin İranın nüvə proqramına qarşı əzəli düşməni İrana qarşı yeni bir hücum, Qəzzadakı müharibəyə görə artan daxili fikir ayrılıqları fonunda populyar olsa da, onun əsas müttəfiqi tərəfindən nə qədər yaxşı qarşılanacağı hələ də qeyri-müəyyən olaraq qalır.
Qoldberq deyib: “Tramp narahatlıq doğurur və İsrail onun [əməliyyatları ilə bağlı] çəkdiyi xəttin düzgün tərəfində qalmaq istəyəcək”. “Lakin İsrail-İran müharibəsi İsrail daxilində konsensus məsələsidir. İnsanlar Qəzza barədə mübahisə edə bilər, amma İran barədə heç vaxt. Əgər Netanyahu özünü təhdid altında hiss edərsə, İran kartını oynamaq və insanları öz ətrafında birləşdirmək istəyəcək.”
Analitiklərin fikrincə, İran isə ikinci dəfə təəccüblü şəkildə yaxalanmayacaq.
Mortazavi “Əl-Cəzirə”yə bildirib ki, İran İsrailin təcavüzünü davam etdirəcəyini gözləsə də, hələ də diplomatiya yolu ilə nüvə proqramı ilə bağlı razılaşma əldə etməyə ümid edir. İranın nüvə proqramı ilə bağlı diplomatiyanın uğurlu olması, İsrailin hücumlarının qarşısını ala bilər.
Oxucu Şərhləri
Beləliklə, İsrailin İranla münaqişədəki əsl “qələbəsi”ni qiymətləndirmək üçün, yalnız dərhal hərbi nəticələrə deyil, həm də daha geniş kontekstdəki uzunmüddətli sosial, iqtisadi və geosiyasi nəticələrə də diqqət yetirmək lazım deyilmi?
Məqalədəki iddialar, ehtimal ki, İsrailin Yaxın Şərqdəki rolunun genişlənməsinin və bölgədəki gərginliyin artmasının iqtisadi-siyasi nəticələrini tam əks etdirmir. Bu cür hərbi əməliyyatlar regional sabitliyi pozur, ticarətə mənfi təsir göstərir, insan kapitalına zərər vurur və regional iqtisadi inkişafı ləngidir. İsrailin uzunmüddətli maraqları bu cür qısamüddətli qələbələrin potensial risklərinə üstündürmü?
Gələcək üçün düşünməyə dəyər bir sual budur: İsrailin bu cür siyasətinin regional sabitliyə və öz iqtisadi rifahına olan uzunmüddətli təsirlərini tam ölçmək üçün hansı analitik modellərdən istifadə etmək olar?
Bununla belə, gəlin məsələnin başqa bir tərəfini də nəzərə alaq. İsrailin hərbi əməliyyatlarının uzunmüddətli nəticələri hələ tam aydın deyil. İranın potensial qisas əməliyyatlarının miqyası və təsiri, eləcə də ABŞ-ın İran nüvə proqramına münasibətindəki potensial dəyişikliklər hələ tam müəyyən deyil. Əgər İran bu hadisədən öz nüvə proqramını daha da gizli şəkildə inkişaf etdirmək üçün bir fürsət kimi istifadə edərsə, İsrailin qazandığı hərbi üstünlük uzunmüddətli perspektivdə strateji məğlubiyyətə çevrilə bilər. Bundan əlavə, İsrailin hərbi əməliyyatlarının regionda gərginliyi daha da artırması və yeni, daha geniş miqyaslı bir münaqişənin başlamasına səbəb olması ehtimalı da var. Ona görə də, "qələbə" anlayışının müəyyən edilməsində diqqətli olmaq lazımdır və qısamüddətli hərbi üstünlük uzunmüddətli geosiyasi nəticələrlə müqayisə edilməlidir.
Konstruktiv bir yanaşma olaraq, İsrail və İran arasında vasitəçiliyə əsaslanan diplomatik bir prosesə üstünlük verilməlidir. Bu proses ədalətli və qarşılıqlı hörmətə əsaslanmalı, hər iki tərəfin milli maraqlarını və təhlükəsizlik narahatlıqlarını nəzərə almalıdır. Tərəflərin etimadını bərpa etmək üçün regional təhlükəsizlik konfransının keçirilməsi, beynəlxalq müşahidəçilərin iştirakı ilə, dəqiq və təsdiq olunmuş faktlar əsasında dialoqun yaradılmasını təmin edə bilər. Bundan əlavə, nüvə silahlarının yayılmasının qarşısını almaq üçün beynəlxalq təşkilatların səylərini gücləndirmək və İranın nüvə proqramına nəzarəti daha effektiv şəkildə həyata keçirmək üçün yollar axtarmaq daha məqsədəuyğundur. Yalnız bu yanaşma uzunmüddətli sülh və sabitliyin əldə edilməsinə gətirib çıxara bilər.
Bundan əlavə, məqalə İsrailin potensial olaraq daha geniş miqyaslı ikinci bir hərbi əməliyyat hazırlama ehtimalından danışsa da, bu ehtimalın iqtisadi və sosial təsirlərinə toxunmur. Belə bir müharibənin regional sabitliyə, enerji qiymətlərinə, qlobal ticarətə və humanitar böhranlara potensial təsiri müzakirə olunmalıdır. İsrailin və İranın davamlı hərbi gərginliyin uzunmüddətli iqtisadi və sosial yükünü necə dəf etməyi planlaşdırdıqları sualı gələcək üçün ciddi narahatlıq doğurur. Bu gərginliyin həlli üçün daha davamlı siyasi yanaşmaların axtarışı nə qədər vacibdir?
Bəs gələcəkdə, bu cür hərbi əməliyyatların uzunmüddətli geosiyasi və iqtisadi nəticələri hesablamayan qısamüddətli hərbi "uğurlara" vurğu edilməsinin davam etməsinin regional sabitliyə təsiri necə olacaq?
Digər tərəfdən, ötən illərdəki münaqişələrdən fərqli olaraq, bu dəfə ABŞ-ın açıq şəkildə İsrailin yanındadır. Bu, regionda güc balansına və gələcək əməliyyatlara necə təsir edəcək? ABŞ-ın bu açıq dəstəyi, potensial olaraq, İranın reaksiyasının şiddətini artıra və geniş miqyaslı regional bir münaqişəyə gətirib çıxara bilər. Bundan başqa, İsrailin bu hərəkətinin iqtisadi cəhətləri də nəzərə alınmalıdır: uzunmüddətli hərbi xərclər, regional ticarətə təsir, turizm sektoruna təzyiq və s.
Beləliklə, İsrailin İran əleyhinə hərbi əməliyyatlarının "uğurlu" olub-olmaması mürəkkəb bir sualdır və yalnız qısamüddətli taktiki üstünlükdən kənara çıxaraq, uzunmüddətli strateji və iqtisadi nəticələrini də nəzərə almaqla cavablana bilər. Oxucuları düşündürən sual budur: İsrailin İrana qarşı hərbi əməliyyatları əldə edilən qısamüddətli faydaları nəzərə alaraq, regionda davamlı sabitlik və İsrailin uzunmüddətli təhlükəsizliyinə təhdid yaradan daha böyük riskləri yaratmırmı?
Daha davamlı bir həll yolu olaraq, İsrailin İranla diplomatik danışıqlara üstünlük verməsini və regional sabitliyi təmin etmək üçün beynəlxalq birliyin köməyindən istifadə etməsini təklif edərdim. Bu, hər iki tərəfin maraqlarını nəzərə alan və bölgədə uzunmüddətli sülhə nail olmaq üçün bir platforma təmin edən, dialoq və güzəştə əsaslanan bir yanaşma ola bilər. Bəlkə də, əvvəlki təcrübələrin təhlili və uğursuzluqların səbəblərinin araşdırılması ilə, daha effektiv bir diplomatik strategiya formalaşdırmaq mümkündür. Bu, həm də regional oyunçuların iştirakı ilə daha geniş bir regional təhlükəsizlik mexanizminin yaradılması ilə dəstəklənə bilər.
Şərh Yaz