Mahnoor Ömər Pakistanı aybaşı bərabərsizliyinə görə məhkəməyə verdi

Pakistanın paytaxtı İslamabadın yaxınlığında yerləşən Ravalpindi şəhərində böyüyən Mahnur Ömər məktəbdə aybaşı dövründə keçirdiyi utanc və narahatlığı yaxşı xatırlayır. Ayınqoruyucusu ilə tualetə getmək cinayəti gizlətməyə çalışmaq kimi, gizlin bir hərəkət idi.

Atası iş adamı, anası evdar qadın olan orta təbəqəli bir ailədən gələn Ömər deyir: “Mən ayınqoruyucusunu narkotik aparırmışam kimi qoltuğumda gizlədərdim. Əgər kimsə bu barədə danışsaydı, müəllimlər bizi alçaldardılar”. Bir sinif yoldaşı ona anasının ayınqoruyucularını “pula israf” hesab etdiyini demişdi.

“Həmin an məni dəhşətə gətirdi”, – Ömər söyləyir. “Əgər orta təbəqə ailələri bu cür düşünürsə, təsəvvür edin ki, bu məhsullar başqaları üçün nə qədər əlçatmazdır”.

Hazırda 25 yaşı olan Ömər, ehtiyatlı məktəbli qızdan, tənqidçilərin fikrincə, iqtisadiyyatın sosial damğa ilə birləşərək qadınları – sadəcə qadın olduqları üçün – cəzalandırdığı Pakistanda menstrual gigiyena sahəsini yenidən formalaşdıra biləcək bir mübarizədə milli səhnəyə çıxıb.

Sentyabr ayında vəkil Ömər, Lahor Ali Məhkəməsinə müraciət edərək, onun və bir çox başqalarının Pakistanın 100 milyondan çox qadınına tətbiq etdiyi “aybaşı vergisi” adlandırılan vergi növünə etiraz etdi.

Pakistan hökumətləri, 1990-cı il Satış Vergisi Qanununa əsasən, uzun müddətdir yerli istehsal olunan ayınqoruyucularına 18 faiz satış vergisi, idxal olunanlara, eləcə də onların istehsalı üçün lazım olan xammala isə 25 faiz gömrük vergisi tətbiq edir. Digər yerli vergilər də əlavə edildikdə, UNICEF Pakistan bildirir ki, bu ayınqoruyucularına effektiv şəkildə təxminən 40 faiz vergi qoyulur.

Ömərin ərizəsi, məhz qadınlara təsir edən bu vergilərin diskriminasiyalı olduğunu və bərabərliyi və ləyaqəti, istismarın aradan qaldırılmasını və sosial ədalətin təşviqini təmin edən bir sıra konstitusiya müddəalarını pozduğunu iddia edir.

Aybaşı mövzusunun əksər ailələrdə tabu olduğu bir ölkədə, Ömər və ərizəni dəstəkləyən digər vəkillər və fəallar, vergilərin əksər pakistanlı qadınlar üçün sanitariya məhsullarına çıxışı daha da çətinləşdirdiyini bildirirlər. Pakistanda kommersiya markalı standart bir paket ayınqoruyucusu hazırda 10 ədəd üçün təxminən 450 rupi (1.60 dollar) təşkil edir. Ayda adambaşına 120 dollar gəliri olan bir ölkədə, bu, aşağı gəlirli dörd nəfərlik bir ailənin roti və dal yeməyinin qiymətidir. Xərcləri 40 faiz – yəni vergiləri – azaltsaq, hesablamalar ayınqoruyucularının əleyhinə o qədər də yüklü görünməyəcək.

UNICEF və WaterAid qeyri-kommersiya təşkilatının 2024-cü il araşdırmasına görə, hazırda Pakistanlı qadınların yalnız 12 faizi kommersiya istehsalı olan ayınqoruyucularından istifadə edir. Qalanları parça və ya digər materiallardan istifadə edir və çox vaxt özlərini yumaq üçün təmiz suya belə çıxışları olmur.

Pakistanın gender bərabərliyini təşviq etmək və qadınlara qarşı zorakılıqla mübarizə aparmaq məqsədi daşıyan “Dastak Fondu”nun təsisçisi və icraçı direktoru Hira Əmcəd deyir: “Əgər bu ərizə irəliləyərsə, ayınqoruyucularını əlverişli edəcək”.

Vəkillər və fəallar deyirlər ki, bu, daha geniş sosial dəyişiklik üçün bir qığılcım rolunu oynaya bilər.

Məhkəmə qeydlərində iş “Mahnur Ömər Pakistan hökumətinin yüksək vəzifəli rəsmilərinə qarşı” kimi təsvir edilir. Lakin Ömər üçün bu belə hiss olunmur.

“Bu, qadınlar Pakistana qarşı mübarizə kimi hiss olunur” deyir.

‘Utancverici deyil’

Adı “menstrual ədalət” mənasına gələn Pakistanın tələbə-liderliyindəki “Mahvari Ədalət” təşkilatının təsisçisi Buşra Mahnur, ayınqoruyucularına çıxışın nə qədər çətin ola biləcəyini erkən yaşlarından dərk etmişdi.

Ömərlə qohumluğu olmayan Mahnur, Pakistanın Pəncab əyalətinin şimal-qərb hissəsində yerləşən Attok şəhərində dörd bacısı ilə böyüyüb. “Hər ay kifayət qədər ayınqoruyucusu olub-olmadığını yoxlamalıydım. Əgər mənim aybaşım bacılarımdan birinin aybaşı dövrü ilə üst-üstə düşsəydi, ayınqoruyucusu tapmaq çətinlik idi”, – o deyir.

Mübarizə məktəbdə də davam edirdi, orada, Ömərdə olduğu kimi, aybaşı utanc hissi ilə əlaqələndirilirdi. Bir müəllim bir dəfə sinif yoldaşlarından birini ağ uniformasının ləkələnməsi səbəbindən iki dərs boyu ayaq üstə saxlamışdı. “Bu, insana yaraşmayan bir hərəkət idi”, – o deyir.

Mahnurun ilk aybaşı dövrü 10 yaşında olmuşdu. “Ayınqoruyucusundan necə istifadə edəcəyimi bilmirdim. Onu tərs tərəfi yapışan tərəfi dərimə toxunacaq şəkildə yapışdırmışdım. Ağrılı idi. Heç kim sizə bunu necə idarə etməyi öyrətmir”.

O deyir ki, utanc hissi heç vaxt təkcə ona aid olmayıb, bu, evdən başlayan və qızları yetkinliyə qədər müşayiət edən sükutun bir hissəsidir. Pakistanda menstrual gigiyena haqqında aparılan bir araşdırma göstərir ki, hər 10 qızdan səkkizi aybaşı haqqında danışarkən utanır və ya narahat hiss edir, hər üç qızdan ikisi isə aybaşı başlamazdan əvvəl bu barədə heç bir məlumat almadığını bildirir. 2023-cü ildə “Frontiers in Public Health” jurnalında dərc olunan nəticələr, bu susqunluğu zəif gigiyena, sosial təcrid və dərs günlərini qaçırmaqla əlaqələndirir.

2022-ci ildə, Pakistanı daşqınlar bürüyəndə, Mahnur “Mahvari Ədalət” təşkilatını təsis etdi ki, yardım düşərgələrində qadınların menstrual gigiyena ehtiyacları göz ardı edilməsin. O deyir: “Biz ayınqoruyucuları paylamağa başladıq və sonra anladıq ki, görüləcək daha çox iş var”. Onun təşkilatı 100 mindən çox aybaşı dəsti – hər birində ayınqoruyucusu, sabun, alt paltarı, yuyucu vasitə və ağrıkəsici olmaqla – paylamış, aybaşı haqqında söhbətləri normallaşdırmaq üçün rep mahnıları və komikslər yaratmışdır. “Mahvari sözünü uca səslə dediyiniz zaman, insanlara bunun utanclı olmadığını öyrədirsiniz”, – o deyir. “Bu, sadəcə həyatdır”.

Həmin daşqınlar, on ildir fəaliyyət göstərən “Dastak Fondu”nun təsisçisi Əmcədə də təsir etdi. Onun təşkilatının işi indi təbii fəlakətlər zamanı aybaşı dəstləri paylamağı da əhatə edir.

Lakin menstrual gigiyena ilə bağlı sosial damğa, onun Pakistanlı qadınlara təsiri baxımından iqtisadiyyatla da sıx bağlıdır, Əmcəd qeyd edir.

O deyir: “Əksər ev təsərrüfatlarında maliyyə qərarlarını kişilər qəbul edir. Hətta qadın pul gətirsə belə, onu kişiyə verir və o da pulun hara getməli olduğuna qərar verir”.

Və əgər qadınların sağlamlığı üçün xərclər çox yüksək görünürsə, bu, çox vaxt güzəştə gedilir. “Vergi səbəbindən artırılmış qiymətlərlə, bir çox evdə ayınqoruyucusu alıb-almamaq barədə heç bir söhbət olmur”, – o deyir. “Bu, onların təbii şəkildə ödəyə bilməyəcəkləri bir xərcdir”.

“Frontiers in Public Health” jurnalında 2023-cü ildə aparılan araşdırmaya görə, Pakistanlı qadınların yarısından çoxu ayınqoruyucusu ala bilmir.

Əmcəd deyir ki, əgər vergilər aradan qaldırılarsa və menstrual gigiyena daha əlverişli olarsa, bunun faydaları sağlamlıqdan kənara çıxacaq.

O bildirib ki, qızlar arasında məktəbə davamiyyət nisbətləri yaxşılaşa bilər. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının məlumatına görə, hazırda Pakistanın 5-16 yaş qrupu qızlarının yarısından çoxu məktəbdə deyil. “Stressiz qadınlarımız olacaq. Daha xoşbəxt və sağlam qadınlarımız olacaq”.

‘Ədalət hissi’

Ömər deyir ki, qadın və azlıq hüquqlarına marağı erkən yaşlarda başlayıb. “Məni ruhlandıran şey hər gün açıq-aşkar pis rəftara şahid olmaq idi”, – o deyir. “Qadınların küçələrdə, mediada və ya evlərdə üzləşdiyi iqtisadi, fiziki və verbal istismar heç vaxt mənə düzgün gəlməyib”.

Empatiyalı və anlayışlı bir insan kimi böyüməsinə görə anasına minnətdardır.

Məktəbi bitirdikdən sonra, gender və cinayət ədaləti sahəsində məsləhətçi kimi, QHT-lər və inkişaf tərəfdaşları ilə gender və cinayət ədaləti islahatları üzərində əməkdaşlıq edən Pakistan mərkəzli “Crossroads Consultants” firmasında çalışıb. 19 yaşında, həmçinin hər il Beynəlxalq Qadınlar Günündə Pakistan boyu keçirilən qadın hüquqları hərəkatı və etirazı olan “Aurat Marşı”nda könüllü olub – bu öhdəliyi o vaxtdan bəri davam etdirir.

Aktivizmdə ilk addımını 16 yaşında atmış, o və dostları İslamabadın aşağı gəlirli məhəllələrində qadınlar üçün kiçik qayğı paketləri olan “ləyaqət dəstləri” hazırlamağa başlamışdılar. “Biz pul toplamaq üçün pirojna satışları təşkil edərdik və ya öz pulumuzu istifadə edərdik”, – o xatırlayır.

Topladığı pullar ona və dostlarına öz əlləri ilə hazırladıqları 300-ə yaxın ləyaqət dəstini paylamağa imkan verdi. Onların hər birində ayınqoruyucusu, alt paltarı, ağrıkəsici dərmanlar və salfetlər var idi. Lakin o, daha çoxunu etmək istəyirdi.

2025-ci ilin əvvəllərində, əvvəlcə katib kimi Ali Məhkəmədə işləməyə başlayanda fürsət qazandı. Hal-hazırda London İqtisadiyyat Məktəbində gender, sülh və təhlükəsizlik sahəsində magistr təhsili alır və deyir ki, məzun olduqdan sonra təcrübəsini davam etdirmək üçün Pakistana qayıdacaq.

O, vergi və konstitusiya hüququ üzrə ixtisaslaşan həmkarı vəkil Əhsən Cihangir Xan ilə dostlaşdı. “Aybaşı vergisinə” etiraz etmək planı onların söhbətlərindən ortaya çıxdı.

“O məni bu ərizəni təqdim etməyə və sadəcə oturmaq əvəzinə ədalət axtarmağa təşviq etdi”.

İşdə birgə ərizəçi olan Xan deyir ki, vergilərlə mübarizə ayınqoruyucularının əlçatanlığı və sərfəliliyindən daha çox şey – ədalət barədədir. “Bu, bioloji funksiyaya qoyulan bir vergidir”, – o deyir.

O bildirir ki, Pakistandakı vergi siyasətləri “imtiyazlı elita, əsasən bu verginin adi qadınlar üçün nə anlama gəldiyini heç düşünməyən kişilər” tərəfindən yazılır. Konstitusiya isə, o əlavə edir, “hər hansı bir genderə qarşı diskriminasiya ola bilməyəcəyini çox açıq şəkildə bildirir”.

“Dastak Fondu”nun təsisçisi Əmcəd üçün menstrual gigiyena uğrunda mübarizə digər ehtirası – iqlim dəyişikliyinə qarşı mübarizə ilə sıx bağlıdır. O deyir ki, Pakistanın son vaxtlar üzləşdiyi daşqınlar kimi həddindən artıq hava ilə bağlı böhran qadınlara xüsusilə ağır zərbə vurur.

O, 2022-ci il daşqınlarından sonra birlikdə işlədiyi bir çox qadının ona təsvir etdiyi travmanı xatırlayır. “Təsəvvür edin ki, çadırda yaşayırsınız və ilk dəfə mahvari [aybaşı] keçirirsiniz”, – o deyir. “Buna psixoloji olaraq hazır deyilsiniz. Həyatınız üçün qaçırsınız. Təhlükəsizliyə və mühafizəyə çıxışınız yoxdur. Bu travma ömürlük bir travmadır”.

Əmcəd xəbərdarlıq edir ki, temperatur orta hesabla yüksəldikcə, qadınlar aybaşı dövründə ayınqoruyucularını daha tez-tez dəyişməli olacaqlar – və adekvat çıxışın olmaması daha böyük problem yaradacaq. O, ayınqoruyucularından vergilərin götürülməsini dəstəkləyir – lakin yalnız pambıqdan hazırlananlara, “minlərlə il parçalanan plastik olanlara deyil”.

Əmcəd həmçinin ödənişli aybaşı məzuniyyəti üçün kampaniya aparır. O deyir: “Mən aybaşı zamanı ağrıları olduğu üçün işdən qovulan qadınlarla rastlaşmışam. Aybaşı keçirdiyiniz zaman beyninizin bir hissəsi aybaşıya yönəlir. Həqiqətən düzgün fokuslana bilmirsiniz”.

Bu arada, vergilərin əleyhdarları Ömərin ərizəsinin Pakistan hökumətini Hindistan, Nepal və Birləşmiş Krallıq kimi digər ölkələrin yolunu tutmağa təzyiq edəcəyinə ümid edirlər ki, onlar da aybaşı vergilərini ləğv ediblər.

Hökumətin siyasətlərinə qarşı bu vəzifəni öz üzərinə götürmək Ömərə asanlıqla gəlmədi. O deyir ki, valideynləri əvvəlcə qızlarının hökumətə qarşı məhkəməyə getməsindən narahat idilər. “Dövlətlə mübarizə aparmağın heç vaxt yaxşı fikir olmadığını dedilər”, – o söyləyir.

İndi isə onunla fəxr edirlər, o deyir. “Niyə bunun əhəmiyyətli olduğunu başa düşürlər”.

Onun üçün bu iş sadəcə hüquqi mübarizə deyil. “Bu işi düşündüyüm zaman ağlıma gələn şəkil… Bu, məhkəmə zalı deyil, ədalət hissidir”, – o deyir. “Bunu qorxmadan edə bilmək və bu addımı atmaq mənə qürur hissi verir”.

24 saat