Pakistanın 27-ci Düzəlişi ordu və məhkəmələri necə dəyişdirəcək

Pakistan Senatından Məhkəmə və Ordu Sistemində Əsaslı Dəyişikliklər

İslamabad, Pakistan – Pakistan Senatı bazar ertəsi ölkənin məhkəmə sistemində və ordunun komanda strukturunda əsaslı dəyişikliklər etməyi hədəfləyən 27-ci Dəyişiklik layihəsini təsdiqləyib. Bu addım, hökumət və ölkənin güclü ordusu üzərində nəzarəti zəiflətməyə xidmət etdiyi barədə tənqidlərə səbəb olub.

Müxalifətin sessiyanı boykot etməsindən sonra təklif olunan 27-ci Dəyişiklik gərgin axşam iclasında Senatdan keçib. Senatda olduğu kimi, dəyişiklik layihəsinin indi parlamentin aşağı palatası olan Milli Məclisdə üçdə iki səs çoxluğu təmin etməsi lazımdır. Milli Məclisin çərşənbə axşamı səs verəcəyi gözlənilir. Əgər qəbul olunarsa, dəyişikliyin qanun qüvvəsinə minməsi üçün Prezident Asif Əli Zərdarinin imzası tələb olunacaq.

Lakin təklif olunan dəyişikliyin həm məzmunu, həm də Pakistan hökumətinin onu tələsik qəbul etdirməyə çalışması yüksək vəzifəli hakimlər də daxil olmaqla, müxtəlif dairələrdən tənqidlərə səbəb olub. Digər ekspertlər isə dəyişikliklərin əsaslı olduğunu bildiriblər.

27-ci Dəyişiklik, qanun qüvvəsinə minərsə, ali hərbi rəhbərlərə cinayət təqiblərindən toxunulmazlıq verəcək, eyni zamanda ordunun komanda strukturunu yenidən formalaşdıracaq. Bu, Pakistan Konstitusiyasının 243-cü maddəsinə edilən dəyişikliklər vasitəsilə həyata keçiriləcək. Dəyişikliyin ayrı-ayrı müddəaları digər hüquqi islahatlar çərçivəsində Federal Konstitusiya Məhkəməsinin (FKM) yaradılmasını nəzərdə tutur.

Bir çox konstitusiya dəyişiklikləri mübahisəli olsa da, tənqidçilər mövcud dəyişikliyin tələsik irəli sürülməsini sual altına alıblar. Qanun naziri Azam Nazir Tarar onu şənbə günü Senata təqdim edib, bu da nazirlər kabinetinin onu təsdiqlədiyi günə təsadüf edib. Baş nazir Şahbaz Şərif — ordu rəisi General-feldmarşal Asim Munir ilə birlikdə Bakıda, Azərbaycanda dövlət səfərində olarkən — kabinet iclasında virtual şəkildə iştirak edib, daha sonra bazar günü İslamabada qayıdıb. Hökumət daxilində və müttəfiqləri ilə aparılan məsləhətləşmələrdən sonra dəyişdirilmiş layihə bazar ertəsi Senata təqdim edilib və həmin axşam qəbul edilib. Bundan fərqli olaraq, 26-cı Dəyişiklik müxalifət tərəfindən tənqid olunsa da, aylarla davam edən ictimai müzakirələrdən sonra qəbul edilmişdi.

Konstitusiyanın 243-cü maddəsi necə dəyişdiriləcək?

243-cü maddə Pakistanın mülki hökuməti ilə ordu arasındakı əlaqələri müəyyən edir. Bu yenidənqurma, 243-cü maddəni dəyişdirərək ordu rəisinin tutacağı yeni müdafiə qüvvələri rəisi (MQR) vəzifəsini yaradır. Bu, ordu rəisinə həm hava qüvvələri, həm də dəniz qüvvələri üzərində səlahiyyət verir. Əgər dəyişiklik qəbul olunarsa, Birləşmiş Qərargah Rəisləri Komitəsi (BQKK) sədrinin vəzifəsi bu ayın sonunda ləğv ediləcək. BQKK-nın hazırkı sədri, dördulduzlu general Sahir Şamşad noyabrın 27-də təqaüdə çıxacaq.

1947-ci ildə müstəqillik qazandığı gündən bəri Pakistanın ordusu, xüsusən də quru qoşunları, milli həyatda ən güclü qurum olub. Dörd çevriliş və onilliklər boyu birbaşa və dolayı hərbi idarəçilik bu təsiri möhkəmləndirib və ordu rəisi uzun müddət ölkənin ən güclü siması olub. Onun hazırkı sahibi Munir, 2022-ci ilin noyabrında ordu rəisi olub və bu il mayın 20-də, ölkənin Hindistanla dördgünlük münaqişəsinin başa çatmasından cəmi 10 gün sonra beşulduzlu rütbəyə yüksəlib.

27-ci Dəyişiklik, beşulduzlu zabitlərə ömürlük toxunulmazlıq verəcək, eyni zamanda onlara "rütbələrini, imtiyazlarını saxlamağa və ömür boyu hərbi formada qalmağa" imkan yaradacaq. Munir, 1960-cı illərdə General-feldmarşal Eyub Xandan sonra beşulduzlu təyinat alan ikinci Pakistan hərbi zabitidir. Hava və ya dəniz qüvvələri kimi digər hərbi birləşmələrdən heç bir beşulduzlu zabit olmayıb.

Təklif olunan dəyişiklik həmçinin Milli Strateji Komandanlığın (MSK) komandiri vəzifəsini yaradır, bu şəxs, digər məsuliyyətləri arasında, ölkənin nüvə komandanlığına cavabdeh olacaq. MSK-nın rəhbəri yalnız ordu rəisi/MQR ilə məsləhətləşərək ordudan təyin olunacaq. Hazırkı Pakistan Konstitusiyasına görə, 248-ci maddə “prezidentə və ya qubernatora qarşı vəzifədə olduğu müddətdə heç bir cinayət təqibi başlana bilməz və ya davam etdirilə bilməz” şərtini qoyur. Lakin vəzifədən getdikdən sonra onlar belə imtiyazlardan məhrum olurlar. Hərbi generallar hazırda belə toxunulmazlığa malik deyillər. 27-ci Dəyişiklikdən əvvəl general-feldmarşal titulu heç bir əlavə səlahiyyət və ya imtiyazı olmayan sırf fəxri ad sayılırdı. Lakin təklif olunan dəyişikliklər rütbəni tanınmış konstitusiya mövqeyi kimi kodlaşdıracaq.

Əgər dəyişiklik qəbul olunarsa, beşulduzlu rütbəli zabiti vəzifədən kənarlaşdırmaq üçün parlamentdə üçdə iki səs çoxluğu tələb olunacaq – baxmayaraq ki, seçilmiş hökumət, əksinə, parlamentdə sadə səs çoxluğu ilə ona qarşı səs verdikdə hakimiyyətini itirir. Və beşulduzlu zabit ömür boyu cinayət təqiblərindən toxunulmazlığa malik olacaq. Bu, əsaslı şəkildə Hərbi Liderlərə Toxunulmazlıq statusunu gücləndirir.

Lahor mərkəzli konstitusiya hüquqşünası Rida Hosain Əl-Cəzirəyə deyib: “Toxunulmazlıq konstitusiya hüququna çevrildiyi yerdə demokratiya yaşaya bilməz. Bu, ölkədə heç bir demokratik yolla seçilmiş liderin malik olmadığı qorunma və səlahiyyətləri seçilməmiş bir ordu zabitinə verir.”

Məhkəmə sistemində hansı dəyişikliklər gözlənilir?

Dəyişiklik layihəsi daimi Federal Konstitusiya Məhkəməsi (FKM) yaratmağı hədəfləyir. FKM öz baş hakimi tərəfindən idarə olunacaq və Pakistanın dörd vilayətinin hər birindən, habelə İslamabaddan bərabər sayda hakim tərəfindən təyin ediləcək. O, hökumətlər arasında, ya federal hökumət ilə əyalət hökuməti arasında, ya da fərqli əyalət hökumətləri arasında yaranan mübahisələri həll edəcək.

FKM hakimləri 68 yaşında təqaüdə çıxacaqlar, bu, 65 yaşında təqaüdə çıxan Ali Məhkəmə hakimlərindən fərqlidir. FKM baş hakiminin səlahiyyət müddəti üç illə məhdudlaşdırılacaq. Layihə, həmçinin prezidentə Pakistanın ali məhkəmə sisteminə təyinatları tövsiyə etməkdən məsul olan Pakistan Məhkəmə Komissiyasının (PMK) təklifi ilə bir yüksək məhkəmənin hakimini başqa bir yüksək məhkəməyə köçürmə səlahiyyəti verir.

Ötən il 26-cı Dəyişiklik qəbul edildikdən sonra hakimlərin köçürülməsi yalnız prezident sərəncamı ilə bir yüksək məhkəmədən digərinə həyata keçirilə bilərdi. Lakin köçürmə üçün hakimin razılığı, Pakistan Ali Məhkəməsinin baş hakimi və müvafiq yüksək məhkəmələrin baş hakimləri ilə məsləhətləşmələr vacib idi. Bu, yeni dəyişikliklə dəyişəcək: Prezident, PMK-nın tövsiyəsi ilə müvafiq hakimin razılığı olmadan bir hakimi köçürə biləcək. Bundan əlavə, əgər hakim köçürülməkdən imtina edərsə, PMK qarşısında öz səbəblərini təqdim etmək imkanı veriləcək və əgər qurum səbəbləri əsassız hesab edərsə, hakim təqaüdə çıxmalı olacaq.

Hosain deyib ki, dəyişiklik hakimlərin razılığı olmadan başqa yurisdiksiyalara köçürülməsi anlamına gələcək, imtina isə hakimlərin məsuliyyətini daşıyan Ali Məhkəmə Şurası qarşısında icraatlara səbəb ola bilər. O əlavə edib: “İmtinanın məsuliyyət icraatlarına gətirib çıxarması, inzibati səlahiyyətləri uyğunluğun təmin edilməsi üçün silahlandıran gizli bir təhdiddir. Bu, müstəqil məhkəmə vəzifəsini cəzalandırıcı və ya qisasçı köçürülmə qorxusunun kölgəsində qalan bir vəzifəyə çevirir.”

Cenevrə mərkəzli hakimlər və hüquqşünaslar təşkilatı olan Beynəlxalq Hüquqşünaslar Komissiyasının (BHK) hüquq məsləhətçisi Reema Ömər deyib ki, yeni dəyişikliyin, xüsusən qısa və orta müddətdə narahatedici nəticələri var. O, Əl-Cəzirəyə açıqlamasında: “İcra hakimiyyəti, icra hakimiyyətini məsuliyyətə cəlb etmək səlahiyyətinə malik hakimləri təyin edəcək. Görünür, bu, mövcud sistemi məhkəmə nəzarəti və məsuliyyətindən qorumaq üçün edilir. Həmçinin, ehtiyac olduqda, FKM bu sistemin qərarlarına konstitusiya örtüyü və legitimlik vermək üçün istifadə oluna bilər.”

Yüksək vəzifəli hakimlər də dəyişikliyi tənqid ediblər. Pakistan Ali Məhkəməsinin (PAM) ikinci ən yüksək vəzifəli hakimi Mansoor Əli Şah, bazar ertəsi Baş Hakim Yəhya Əfridiyə yazdığı açıq məktubda bildirib ki, FKM “həqiqi islahat gündəliyini” təmsil etmir, əksinə “məhkəmə sistemini zəiflətmək və nəzarət etmək üçün siyasi bir vasitədir”. O, bunu “məhkəmə prosesinin manipulyasiyası” adlandırıb və belə bir məhkəmənin müstəqil ola bilməyəcəyini vurğulayıb. Şah yazıb: “Tarix belə vəzifə borcunu pozanları asanlıqla bağışlamır; onları liderliyin konstitusiya uğursuzluqları və qurumların daxilindəki sükutun qorunmalı olduqları təməli zəiflətdiyi anlar kimi qeyd edir.”

Dəyişikliyin müdafiəçiləri nə deyir?

Hökumətin konstitusiyaya dəyişiklikləri gətirmək üçün əsaslandırması dəyişiklik layihəsində təqdim edilib, burada deyilir ki, təklif Ali Məhkəməyə verilən konstitusiya iddialarının artan sayından irəli gəlir ki, bu da “müntəzəm mülki və cinayət işlərinin vaxtında həllinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərib”. Hökumət, 243-cü maddəyə edilən dəyişikliklərin “silahlı qüvvələrə dair prosedurlarda aydınlığı və inzibati strukturu” yaxşılaşdırmaq üçün təklif olunduğunu bildirib.

Bəzi ekspertlər bununla razılaşıblar. Ali Məhkəmənin vəkili Hafiz Əhsən Əhməd Xoxar deyib ki, daimi FKM “fokuslanmış ekspertiza və vaxtında qərar qəbul etmə” təmin edəcək. İslamabad mərkəzli hüquqşünas Əl-Cəzirəyə açıqlamasında: “O, konstitusiyanı şərh etmək, federal-əyalət mübahisələrini həll etmək, qanunların etibarlılığını müəyyənləşdirmək və məsləhətçi rəylər vermək səlahiyyətinə malikdir. Bu, fokuslanmış ekspertiza və vaxtında qərar qəbul etməni təmin edir.”

Xoxar iddia edib ki, FKM-in yaradılması konstitusiya hüquqşünaslığında ardıcıllıq, sürət və intizam gətirəcək, MQR ofisinin tətbiqi isə mövcud xidmətlərin muxtariyyətini pozmadan strateji komandanlığı birləşdirəcək və koordinasiyanı gücləndirəcək. O, deyib: “Hər iki islahat Pakistanın idarəetmə çətinlikləri və dövlət funksiyalarının artan mürəkkəbliyinin reallıqlarına əsaslanır. Bu tədbirlər Pakistanın məhkəmə, mülki və müdafiə qurumlarının harmoniyada ixtisaslaşmış rollarını yerinə yetirdiyi yetkin, qaydalara əsaslanan demokratiyaya çevrilməsinə kömək edəcək.”

Dəyişikliyə qarşı dərin tənqidlər nədən ibarətdir?

Lakin bu izahatlar indiyədək şübhəçiləri qane edə bilməyib. Pakistan İnsan Hüquqları Komissiyası (PİHK) dəyişikliyin tələsik irəli sürülməsini sual altına alıb. PİHK bildirib: “Hökumətin tələsikliyi, o cümlədən siyasi müxalifət, geniş hüquq ictimaiyyəti və vətəndaş cəmiyyəti ilə hər hansı mənalı məsləhətləşmənin olmaması, bu dəyişiklik qanun layihəsinin irəli sürülməsinin əsl niyyətini şübhə altına alır.”

HRCP deplores the manner in which the 27th Amendment to the Constitution is being tabled in Parliament. The government’s haste—including the absence of any meaningful consultation with the political opposition, the wider legal fraternity and civil society—calls into question the…

— Human Rights Commission of Pakistan (@HRCP87) November 9, 2025

BHK-dən Ömər xəbərdarlıq edib ki, 27-ci Dəyişiklik məhkəmə sistemi üçün “fundamental dəyişiklik” deməkdir. “27-ci Dəyişiklik Pakistan Ali Məhkəməsini yalnız bir apellyasiya məhkəməsinə çevirir. O, artıq ‘Pakistan Ali Məhkəməsi’ deyil, yalnız ‘Ali Məhkəmədir’ və onun baş hakimi də Pakistanın deyil, Ali Məhkəmənin baş hakimi olacaq,” o deyib. Ömərə görə, məhkəmə sistemi, ən azından qısa və orta müddətdə, əsasən icra hakimiyyətindən asılı olacaq. “İcra hakimiyyətinin və parlamentin hər hansı real hesabatlılığı və ya nəzarəti qeyri-mümkün görünür. Və sistemin istəklərinə qarşı Pakistan Təhrik-i İnsaf (PTİ) üçün hər hansı bir yüngülləşmə də qeyri-mümkün görünür,” o, ən böyük müxalifət partiyası olan PTİ-yə işarə edərək əlavə edib.

Keçmiş baş nazir İmran Xanın rəhbərlik etdiyi PTİ, son iki ildir həbsdədir. Partiya 2018-2022-ci illərdə hökumətdə olub. 2022-ci ilin aprelində parlamentdə etimadsızlıq səsi ilə vəzifədən uzaqlaşdırılıb. Partiya ötən ilki seçkilərdə iştirakdan kənarlaşdırılıb, lakin PTİ-dən müstəqil namizədlər səsvermə nəticələrində manipulyasiya iddiaları arasında ən çox sayda yer (93) qazanıblar, hökumət bu ittihamları rədd edib. Heç bir partiya səs çoxluğu qazanmayıb və Baş nazir Şahbaz Şərifin Pakistan Müsəlman Liqası-N (PML-N) Pakistan Xalq Partiyası (PXP) ilə koalisiya hökuməti qurub.

Bu arada, Hosain həmçinin xəbərdarlıq edib ki, dəyişikliyə əsasən, baş nazir siyasi nəzarətə və seçilmiş nümayəndələrin iradəsinə məruz qalmağa davam edərkən, seçilməmiş vəzifəlilərə Hərbi Liderlərə Toxunulmazlıq verilir. “Bu, formanın səsvermə üzərində üstünlüyünü institusionallaşdırır,” o deyib. Ömər qeyd edib ki, Pakistan siyasi partiyaları, o cümlədən hazırda hökmran PML-N-in müttəfiqi olan PXP, keçmişdə ordunun konstitusiya ilə qorunmasına müqavimət göstərmişdi. Bu, onun sözlərinə görə, indi dəyişib. “27-ci Dəyişiklik konstitusiya təslimiyyətidir,” o deyib.

24 saat