P və S dalğalarında gizlənən sirr
Zəlzələnin seysmik dalğaları olan P və S dalğaları, bir çox mövzuda elm adamlarına fikir verən məlumatlar daşıyır. Baş verən titrəyişin böyüklüyündən tutmuş müddətinə və dərinliyinə qədər bir çox məlumat bu "zikzak" formalı qeydlərdən əldə edilə bilər. Lakin bu qeydlər baş verən hadisənin hər zaman bir zəlzələ olduğu məlumatını vermir. Çünki sismoqraflar hər titrəyişə zəlzələ kimi baxır. Amma elm adamlarının araşdırmaları və sismoqrafların qeydə aldığı məlumatların analizi nəticəsində həqiqəti gizlədən "şifrələr" ortaya çıxır. Çünki P və S dalğaları zəlzələdə və partlayışlar zamanı eyni davranışı sərgiləmir! Dr. Emrah Budakoğlu, bu məlumatlardakı sirri və aparılan analiz nəticəsində titrəyişin səbəbinin zəlzələmi, yoxsa partlayışlardan qaynaqlanıb-qaynaqlanmadığının necə ayırd edildiyini belə izah edib:
“Yerin içərisində baş verən zəlzələlərin mexanizmləri partlayışlardan çox fərqlidir. Yəni mərkəz kimi düşündüyünüz yerin içərisində zəlzələlərdə bir kəsilmə hərəkəti müşahidə edirsiniz. Partlayışlardakı kimi yalnız xaricə doğru təzyiq hərəkəti görmürsünüz. Bu, eyni zamanda sizə, titrəyişi sismoqramda tanıma xüsusiyyətini təmin edir. Raket partlayışları ilə zəlzələni bir-birindən ayırmaq üçün P dalğalarının və S dalğalarının amplitudlarına baxılır. Partlayışlarda, içəridən xaricə doğru təzyiq hərəkəti var. Yəni hər hansı bir sürüşmə hərəkəti yaratmır. Bu təzyiq hərəkətinin qarşılığı olaraq da onları, P dalğalarını, yəni təzyiq dalğaları olaraq təyin edirik. P dalğalarını üstün şəkildə müşahidə edirsiniz. Bunun xaricində isə zəlzələlərdə müşahidə edə bildiyiniz S dalğalarını partlayışlarda heç bir kəsilmə hərəkəti olmadığı üçün müşahidə edə bilmirsiniz. Bu bizə aşağıdakı imkanları verir. Qayaların qırılmasında partladılan dinamitlər, Hendəkdə fişəng partlayışlarının olduğu kimi partlayışlar... Yəni partlayışların da çox növləri var, nüvə partlayışları da daxil olmaqla. Bu cür partlayışlarda sismoqramlarda qabaqcadan belə fərqlər yaranır: P dalğası çox üstün, S dalğası çox zəif. O zaman burada şübhələnir və bunun zəlzələ deyil, bir raket qeydi olduğuna qənaətinə gəlirik.”
3 iyul 2020-ci ildə Sakaryanın Hendək qəsəbəsində baş verən fişəng fabriki partlayışı
Hendəkdəki partlayışın məlumatları ilə üzə çıxdı: 3 fərqli üsul var
2020-ci ilin iyul ayı Sakaryadan gələn partlayışlar xəbəri ilə başlamışdı. İyulun 3-də baş verən şiddətli partlayışlar şəhərin sərhədlərini aşan təsirləri ilə bir çox nöqtədən hiss edilmişdi. Qısa müddətli titrəyiş və dərin bir gurultu ilə özünü büruzə verən faciə Hendəkdəki fişəng fabrikində yaşanmışdı. 7 işçinin həyatını itirdiyi partlayışlarda 127 nəfər yaralanmış və hadisə yerində ciddi zərər əmələ gəlmişdi. Hətta partlayışın baş verdiyi ərazidə torpaq çuxur bir şəkil almışdı. Bütün bu detallar hadisənin həllində vacib ipucu olsa da, əsas sirri yenə sismoqraflar qeydə almışdı. Partlayışın səbəb olduğu qısa müddətli titrəyiş “zəlzələ məlumatları arasına” yazılmışdı. Mütəxəssis olmayan biri bunu, partlayışla eyni dəqiqədə baş vermiş bir zəlzələ kimi görsə də, əslində bu, yerüstü bir titrəyiş idi. Buna zəlzələ demək doğru olmasa da, adət edilmişdən kənar səbəblərlə yaşanan sarsıntı 17 Avqustdan 21 il sonra hiss edənləri yenidən narahat etmişdi. Üstəlik, 5 saniyə belə çəkməsə də! Bəs bu nə idi? Zəlzələ deyildisə, titrəyişin adı nə idi? Dr. Emrah Budakoğlu, o günlərdə apardığı işdə bütün həqiqətləri ortaya qoydu. Bunun üçün də 3 fərqli yol sınadı və sonda “şok dalğası” ilə üzləşdi.
Dr. Budakoğlu partlayışların sarsıtdığı Sakaryadakı fişəng fabrikində baş verənləri belə təsvir etdi: "Böyük yaralanmalara, insanların bədən üzvlərinin qopmasına, kilometrlərlə uzaqdakı şüşələrin partlamasına 'şok dalğası' səbəb olur. Çox qüvvətli bir dalğadır. Hendəkdəki partlayışlardan sonra 'Bunu sismoqramlarda müşahidə edə bilərəmmi?' deyə baxdığımda orada ikisi böyük, çox sayda partlayış var idi. İki böyük partlayışın seysmik dalğalar yaratdığını müşahidə etdim və eyni zamanda partlayışların mərkəzi eyni idi. Qeydlərdə çox yüksək, yəni kəskin bir başlanğıcda dalğa müşahidə etdim. Lakin burada yerüstü baş verdiyi üçün qüvvənin böyük hissəsi atmosferə yayılırdı. Stansiyaya çatan dalğalar məsafədən asılı idi və ətrafdakı havanın temperaturundan da təsirlənirdi. Külək şərtləri də buna təsir edirdi. Zəlzələlərə gəldikdə isə, zəlzələlər yerin dərinliklərində meydana gəldiyi üçün enerjinin çox böyük bir hissəsi seysmik dalğa olaraq sismometrlərdə qeydə alınır. Lakin Hendəkdə fişəng fabrikində baş verən partlayışlar yerin üzərində bir binanın içərisində reallaşmışdı. İndi yerin içərisində hər hansı bir artıq enerji yayımı baş vermədiyi üçün enerjinin çox böyük bir hissəsi atmosferə yayılır. Atmosferə yayıldığı üçün də bunu siz şok dalğaları ilə müşahidə edirsiniz. Yəni seysmik dalğalar zəlzələlərə nisbətən çox zəifdir. Lakin zəlzələlərdən kənar sismoqram qeydlərindən fərqli olaraq partlayışlarda bir 'şok dalğası' müşahidə edirik. Bu şok dalğaları kilometrlərlə məsafədə irəliləyir, irəlilədikcə sürətləri azalır. Sürətləri azaldıqca akustik dalğa formasına çevrilir. Lakin mərkəzdə, yəni partlayışın mərkəzində çox şiddətli şəkildə bunlar müşahidə edilir."
Deməli, zəlzələ və partlayışların yaratdığı titrəyişlər bir-birindən köklü şəkildə fərqli idi. Biri yerüstü baş verən insan fəaliyyətinin nəticəsi ikən, digəri təbii bir proses idi və yerin altından başlayırdı. Lakin insanlar üçün nəticə, hiss olunan bir sarsıntı idi! Bəs bu sarsıntılar böyük zəlzələni tətikləyə bilərmi?
Dr. Emrah Budakoğluna görə, bu sualın cavabı bu günə qədər aparılan işlərə və təcrübələrə əsaslanır. "Yer üzündə yaşanan bir sarsıntı yer altındakı fayı hərəkətə keçirərmi?" deyə soruşduğumuzda Dr. Budakoğlu, “Bu cür hadisələrin hər hansı bir əsas fay sistemini aktivləşdirdiyinə, onları işə salıb böyük zəlzələ yaratdığına dair bir araşdırma yoxdur. Belə bir müşahidə də yoxdur” deyə cavab verib.
Dünya ayağa qalxdı, rekord ABŞ-da! 7-dən sonra 6.3-lə gəldi
6 noyabr 1971-ci ildə Amerika Birləşmiş Ştatları Atom Enerjisi Komissiyası tərəfindən Alyaskadakı Amçitka adasında həyata keçirilən yeraltı nüvə silahı sınağı “Cannikin” unudulmaz bir nəticə vermək üzrə idi. Bombalar, raket hücumları və ya insana aid hər hansı bir silahın zəlzələ yaradıb-yaratmayacağını maraqlandıranlar üçün unudulmaz anlar yaşanacaqdı. Hətta aparılan sınaq, böyük bir ərazidə yer formalarını dəyişmiş, yeni göllərin yaranmasına səbəb olmuşdu. Bu sınaq üçün istifadə edilən silah isə “LIM-49 Spartan Anti-Balistik raketi üçün W71 partlayıcı silah başlığı” idi. Nəticə, 7 bal gücündə bir titrəyiş və günlərlə davam edən “ləğv” etirazlarının nə qədər haqlı olduğunu gözlər önünə sərmişdi. Sınağın Hiroşimadan 250 dəfə daha güclü olacağı təxmin edilsə də, bu təxminlər baş verən nəticədən çox aşağı idi. Partlayış Hiroşimaya atılan "Little Boy" bombasından 400 dəfə daha güclü təsirə malik idi və düyməyə basıldıqdan saniyələr sonra torpaq örtüyü yerdən tam 6 metr havaya qalxmışdı. Sınaq sahəsindəki çökmə və faylanma, bir neçə yüz metr enində yeni bir göl yaratdı. Partlayışlar, Rixter şkalası üzrə 7.0 bal gücündə seysmik şoka səbəb olmuşdu. Bu böyüklük “major”, yəni çox şiddətli zəlzələ sinfinə daxil olan yer sarsıntılarına bərabər idi və ümumilikdə 3 min 300 kvadratmetrlik ərazidə qaya uçqunlarına və ot sürüşmələrinə səbəb oldu. 1971-ci il, bu sınaqla insan əli ilə yaradılacaq “titrəyişlərin” nəticələrini gözlər önünə sərdi. Lakin silah sınağı aparan yeganə ölkə ABŞ deyildi. Dərhal arxasından gələn Şimali Koreya isə 6.3 bal gücündə bir partlayışlara imza atmışdı!
Şimali Koreyanın son nüvə sınaqları qlobal səviyyədə münaqişə narahatlıqlarını artırmaqla yanaşı, yeraltı partlayışların səbəb olduğu geoloji hadisələrlə bağlı sualları da gündəmə gətirmişdi. Bəzi hesabatlarda, sınaqların Cənubi Koreyada sarsıntılara yol açdığı iddia edilirdi. Bəziləri isə partlayışların sınaq sahəsindən təxminən 100 kilometr uzaqlıqdakı Paektu dağında vulkanik bir partlayışa səbəb ola biləcəyini bildirirdi. 3 sentyabr 2017-ci il Şimali Koreya nüvə sınağı 6.3 bal gücündə bir titrəyişə bərabər şok dalğaları yaratdığında bu qorxular canlandı. 8 dəqiqə sonra eyni yerdə 4.1 bal gücündə bir sarsıntı daha qeydə alındı. Hadisədən sonra ölçülən bir neçə kiçik titrəyişin də nüvə sınağından qaynaqlanmış ola biləcəyi düşünülmüşdü. Lakin ən böyük sarsıntının gücü yalnız 3.6 idi. Bu böyüklükdəki bir titrəyiş, mərkəzinin yaxınlığındakılar istisna olmaqla, heç kim tərəfindən hiss edilməzdi.
Raket hücumlarının bir zəlzələ yaradıb-yaratmayacağı müzakirə edilərkən, sırf zəlzələ yaratması üçün nəzərdə tutulan silahlar da var idi. Zəlzələ bombası və ya seysmik bomba adlandırılan və ingilis aviasiya mühəndisi Barnes Wallis tərəfindən İkinci Dünya müharibəsinin əvvəllərində icad edilən silah, Avropadakı strateji hədəflərə qarşı müharibə zamanı inkişaf etdirilmiş və istifadə edilmişdi. Seysmik bomba, adətən səthdə və ya səthə yaxın bir yerdə partlayan və hədəfini birbaşa partlayıcı qüvvə ilə yox edən ənənəvi bir bombadan bir qədər fərqli idi. Yüksək hündürlükdən buraxılır və düşərkən çox yüksək sürətə çatırdı. Zərbə anında yeraltının dərinliklərinə nüfuz edə bilir və orada partlayırdı. Zəlzələ bombaları, İkinci Dünya müharibəsinin sonlarına doğru, bir neçə metr qalınlığında beton divarlara malik sualtı yuvaları, mağaralar, tunellər və körpülər kimi böyük ölçüdə gücləndirilmiş obyektlərdə istifadə edildi. Zəlzələ yaratması üçün nəzərdə tutulan tək bomba bu deyildi. 1992-ci ildə Rusiya Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü Aleksey Vsevolodoviç Nikolayev tərəfindən təsvir edilən silah da qorxunc bir məqsəd güdürdü. Tektonik və ya seysmik bir silah olacaqdı, dağıdıcı bir zəlzələ yaratmaq üçün Yer kürəsinin daha dərin qatlarının toplanmış tektonik enerjisini istifadə edəcəkdi. Nikolayev bu silah üçün, "Bir insanın özünə bir zəlzələ yaratmaq məqsədi qoyması son dərəcə şübhəlidir" demişdi. Belə bir cihazın inşa edilib-edilmədiyi bilinməsə də, 1968-ci ildəki bir meqatonluq yeraltı nüvə sınağı Faultless, 40 km-ə qədər açıq şəkildə görünən səth sürüşməsinə səbəb olmuşdu. Amerika Birləşmiş Ştatları Geologiya Tədqiqatı, bunun təxminən min 200 metr uzunluğunda yeni bir fay qırığı yaratdığını bildirdi. İndi isə diqqətlər İran və İsrail arasında günlərdir davam edən müharibədə, raket hücumlarının "sarsıtdığı" həyatlar üzərindədir!