Sudanda alternativ hökumət elan edildi
Sudanda hərbi qüvvələrə qarşı mübarizə aparan Çevik Dəstək Qüvvələrinin (RSF) rəhbərlik etdiyi koalisiya, paytaxt Xartumdakı hərbi idarəçiliyə meydan oxuyaraq alternativ hökumət qurduğunu elan edib. Ölkədə qanlı vətəndaş müharibəsi üçüncü ilinə daxil olarkən, "Sudan Qurucu Alyansının Rəhbərlik Şurası" (TASIS) adlanan bu qruplaşma RSF lideri Məhəmməd Həmdən "Həmidti" Daqalonun 15 nəfərdən ibarət prezident şurasına, o cümlədən regional qubernatorlara sədrlik edəcəyini bildirib. TASIS-in bəyanatına görə, sudanlı siyasətçi Məhəmməd Həsən Osman əl-Taişi baş nazir vəzifəsini icra edəcək.
Koalisiya verdiyi açıqlamada bu "tarixi nailiyyət" münasibətilə onilliklərdir dağıdıcı müharibələrin alovuna dözən Sudan xalqını təbrik edib. TASIS həmçinin "inklüziv bir vətən, azadlıq, ədalət və bərabərlik prinsipləri üzərində qurulmuş yeni dünyəvi, demokratik, mərkəzləşdirilməmiş və könüllü şəkildə birləşmiş Sudan qurmaq" öhdəliyini yeniləyib. Bu yeni özünü elan etmiş hökumət RSF və Sudan Silahlı Qüvvələri (SAF) arasındakı müharibənin şiddətlənməsi ilə birlikdə, ölkədə parçalanmaları daha da dərinləşdirə və rəqabət aparan qurumların yaranmasına səbəb ola bilər.
Gərginləşən vətəndaş müharibəsi və humanitar böhran
2023-cü ilin aprel ayından bəri davam edən vətəndaş müharibəsi on minlərlə insanın həyatına son qoyub və Birləşmiş Millətlər Təşkilatının hesablamalarına görə, təxminən 13 milyon insanı yerindən didərgin salıb ki, bu da dünyadakı ən böyük humanitar böhranlardan biridir. May ayında Sudan ordusu Xartum əyalətini RSF-dən tamamilə təmizlədiyini bəyan etmişdi. Son aylarda isə zorakılıq, RSF-nin əl-Fəşir şəhərini mühasirəyə aldığı qərb bölgəsi Darfurda daha da intensivləşərək, ərazidəki aclığı artırır.
Hüquq müdafiəçiləri həm RSF-i, həm də SAF-ı insan haqları pozuntularında ittiham edirlər. Bu ilin əvvəlində Amnesty International RSF döyüşçülərinin qadın və qızlara "genişmiqyaslı cinsi zorakılıq" tətbiq etdiyini, bununla ölkə boyunca "nəzarəti gücləndirmək və icmaları didərgin salmaq" məqsədi güddüyünü bildirib. Daha əvvəl ABŞ, Həmidtiyə qarşı sanksiyalar tətbiq edərək, RSF-in onun rəhbərliyi altında mülki şəxslərin edamı və humanitar yardımların bloklanması daxil olmaqla "ciddi insan haqları pozuntuları" törətdiyini iddia etmişdi.
Sudan siyasi sabitliksizliyin girdabında
Uzunmüddətli prezident Ömər əl-Bəşirin 2019-cu ildə aylarla davam edən hökumət əleyhinə etirazlardan sonra vəzifəsindən kənarlaşdırılmasından bəri Sudanda artan qeyri-sabitlik müşahidə olunur. 2021-ci ilin oktyabrında Sudan ordusu baş nazir Abdalla Həmdokun mülki hökumətinə qarşı çevriliş etdi, bu da onun 2022-ci ilin əvvəlində istefasına səbəb oldu. Sudan ordusunun başçısı Abdel Fəttah əl-Burhan və Həmidti çevrilişdən sonra hakimiyyəti bölüşsələr də, 2023-cü ilin aprelində dövlətin və onun resursları üzərində nəzarət uğrunda mübarizəyə başladılar. Əl-Burhan və Həmidti arasındakı rəqabət ideoloji görünməsə də, böhrana sülh yolu ilə həll tapmaq üçün çoxsaylı cəhdlər uğursuzluqla nəticələnib.
Oxucu Şərhləri
Sudan hadisəsindəki fərq isə, RSF-nin silahlı bir qüvvə olması və bu qüvvənin ölkə ərazisinin bir hissəsinə nəzarət etməsidir. Bu, Livandakı hadisələrdən fərqli olaraq, Sudanlı paralel hökumətin müəyyən bir hərbi gücə söykənməsini təmin edir. Lakin, hətta belə bir vəziyyətdə belə, paralel hökumətin uzunmüddətli sabitliyi və tanınması böyük sual altındadır. Livanda olduğu kimi, Sudan hadisəsinin də beynəlxalq aləmin reaksiyasından və daxili münaqişənin gedişatından çox dərəcədə asılı olacağı aşikardır. Bu hadisənin nəticələri, beynəlxalq birliyin Sudan konfliktinə müdaxilə səviyyəsindən və münaqişənin iştirakçıları arasında potensial sülh danışıqlarının aparılmasından asılı olacaqdır.
Mənə elə gəlir ki, xarici güclərin, xüsusən də Birləşmiş Millətlər Təşkilatının, regional təşkilatların və qonşu ölkələrin iştirakı ilə Sudan üçün genişmiqyaslı beynəlxalq vasitəçilik prosesi daha səmərəli bir yanaşma ola bilər. Bu proses yalnız hərbi tərəfləri deyil, həm də siyasi partiyaları, mülki cəmiyyət təşkilatlarını və icma liderlərini əhatə etməlidir. Bu vasitəçilik prosesi ədalətli və davamlı bir siyasi həllin tapılması üçün danışıqlar aparmaq və güc paylanması, konstitusiya islahatları və humanitar yardımların paylanması kimi konkret məsələlərdə razılığa gəlmək üçün bir platforma yaratmalıdır.
Bu cür beynəlxalq müdaxilə, Sudanın daxili işlərinə qarışma kimi qəbul edilməməsi üçün diqqətlə idarə olunmalıdır. Bunun əvəzinə, milli suverenliyini hörmət edərək, sülh prosesində tərəflərə kömək etmək üçün yönəldilməlidir. Yalnız güclü beynəlxalq konsensus və əlaqəli səylər vasitəsilə Sudan uzunmüddətli siyasi həllə nail ola bilər.
Maraqlıdır ki, bu hadisəni digər ölkələrdə baş vermiş oxşar hallarla müqayisə etmək olar. Məsələn, Liviyada və ya Yəmən vətəndaş müharibələrinin nəticəsi olaraq yaradılan paralel hökumətlərə baxmaq mənalıdır. Bu halların müqayisəli təhlili Sudanda baş verən hadisələrin gedişatını proqnozlaşdırmağa kömək edə bilər. Lakin, Sudanın spesifik siyasi və coğrafi kontekstini də nəzərə almaq vacibdir.
Sonda sual olunur: Sudanda paralel hökumətin yaranması ölkənin uzunmüddətli sabitliyinə və iqtisadi inkişafına necə təsir edə bilər və hətta uzunmüddətli beynəlxalq müdaxilənin qarşısını almaq üçün nə kimi alternativ həll yolları mövcuddur?
Bu rolun əsas məqsədi münaqişənin hər iki tərəfinin təmsil olunduğu, müstəqil və beynəlxalq müşahidəçilərin iştirakı ilə genişmiqyaslı bir milli dialoq platformasının yaradılmasını təşviq etmək olmalıdır. Bu platforma yalnız hərbi əməliyyatların dayandırılmasına deyil, həm də Sudanın uzunmüddətli siyasi gələcəyinin, demokratik institutların qurulmasının və ədalətli bir konstitusiya prosesinin müəyyən edilməsinə xidmət etməlidir. Bu prosesdə, müxtəlif siyasi qrupların, həmçinin vətəndaş cəmiyyəti təşkilatlarının tam iştirakı təmin edilməlidir. Yalnız bu yolla davam edən qarşıdurmaya son qoymaq və Sudan üçün davamlı sülh və sabitlik əldə etmək mümkün ola bilər. Məqalənin yalnız problemi təqdim etməsi, lakin həlli üçün konstruktiv təkliflər verməməsi bu baxımdan ciddi çatışmazlıqdır.
TASIS-in elan etdiyi bu alternativ hökumətin uzunmüddətli təsiri, RSF-in hərbi və siyasi gücü, beynəlxalq ictimaiyyətin reaksiyası və Sudan xalqının müqaviməti kimi amillərdən asılı olacaq. Maraqlı məqam budur ki, beynəlxalq ictimaiyyət hələ də bu yeni quruma necə reaksiya verəcək və bu hadisənin regional sabitliyə təsiri nə olacaq? Digər tərəfdən, Sudanın əhalisinin bu cür quruma qarşı reaksiyasını proqnozlaşdırmaq da olduqca çətindir. Bu reaksiya, TASIS-in rəhbərliyinin legitimlliyindən və Sudan xalqının öz milli birliyini və ərazi bütövlüyünü necə qorumaq istəməsindən asılıdır.
Beləliklə, Sudan vəziyyətinin gələcək inkişafını müəyyən edən əsas amil, TASIS-in uzunmüddətli bacarığı və RSF-in hərbi gücünün davamlılığı deyil, Suan xalqının müqavimətinin gücü və beynəlxalq ictimaiyyətin davranışıdır. Sudan xalqının müqaviməti və beynəlxalq cəmiyyətin birgə səyləri ilə bu qruplaşmanın quruluşunun qarşısı alına bilərmi?
Şərh Yaz