Sudan resursları kimin əlində

Üçüncü ilinə qədəm qoyan Sudan müharibəsi ölkə ordusu ilə Çevik Dəstək Qüvvələri (ÇDQ) arasında dağıdıcı güc mübarizəsinə çevrilib. Bu cür müharibələr adətən regionda dərin humanitar və iqtisadi böhranlara yol açır.

Bu münaqişə nəticəsində dünyada ən böyük miqrasiya böhranı yaşanır; Sudanın 18 ştatı üzrə 9,5 milyondan çox insan evlərini tərk etməyə məcbur olub, milyonlarla insan isə aclıqla üz-üzədir. Ölkənin bu acınacaqlı durumu davam edən Sudan müharibəsi ilə birbaşa əlaqəlidir.

Zəngin təbii sərvətlərə malik olan Sudanın neft, qızıl və kənd təsərrüfatı torpaqları əhalisini doydura biləcək potensiala sahib olsa da, döyüşlər və bu resurslar üzərində nəzarətin daim dəyişməsi bu imkanı əldən alıb. Ölkənin iqtisadi potensialı onun təbii sərvətlərinin səmərəli istifadəsinə bağlıdır.

Aşağıda Sudan müharibəsi fonunda ölkənin hansı təbii sərvətlərə malik olduğunu və onların kim tərəfindən idarə olunduğunu göstərən səkkiz xəritə və qrafik təqdim olunur.

Sudanda nəyi kim idarə edir?

Ordu şimal və şərqin əhəmiyyətli hissəsini, o cümlədən paytaxt Xartumu, Nil boyunca digər əsas şəhərləri və Qırmızı dənizdəki strateji Port Sudan limanını nəzarətdə saxlayır. Bu regionlar ölkənin mühüm təbii sərvətlərinə çıxışı təmin edir.

Çevik Dəstək Qüvvələri (ÇDQ) isə 18 ay ərzində mühasirədə saxladığı Şimali Darfur ştatının paytaxtı Əl-Fəşiri 26 oktyabrda ələ keçirdikdən sonra Darfurun qərb bölgəsində mövqeyini gücləndirib.

Sudanın əsas ixracat məhsulları hansılardır?

İxracatda üç əsas sektor ön plandadır: neft, qızıl və kənd təsərrüfatı məhsulları.

2023-cü ildə Sudanın 5,09 milyard dollarlıq ixracatının əsas hissəsini xam neft (1,13 milyard dollar), qızıl (1,03 milyard dollar), heyvandarlıq məhsulları (902 milyon dollar), yağlı toxumlar (709 milyon dollar, bunun 613 milyon dolları küncüt idi) və Ərəb saqqızı (141 milyon dollar) təşkil edib.

Sudan küncüt toxumu və Ərəb saqqızının dünyada ən böyük ixracatçısıdır. Ərəb saqqızı qlobal qida və içki sənayesində stabilləşdirici və emulsiyalaşdırıcı kimi istifadə olunur, həmçinin əczaçılıq, əlavələr və kosmetika sənayesində tətbiq edilir. Bu məhsullar ölkənin vacib təbii sərvətlərinin bir hissəsidir və münaqişəyə baxmayaraq ixrac edilməkdədir.

Sudanın kənd təsərrüfatı resurslarına kim nəzarət edir?

Ölkənin coğrafiyası əsasən hər il daşan və kənd təsərrüfatı torpaqlarını suvaran Nil çayı tərəfindən formalaşır.

Ağ Nil və Mavi Nil Xartumda birləşərək şimala, Misirə doğru Nil çayı kimi axır.

Sudanın təxminən yarısı (51,4 faizi) otlaq əraziləri ilə örtülüdür ki, bu ərazilər əsasən ölkənin cənub hissəsini əhatə edir və Xartumun təxminən cənubunda yerləşir.

Otlaq sahələr heyvandarlıq sənayesini dəstəklədiyi üçün xüsusilə dəyərlidir. Bu ərazilər üzərində nəzarət ordu ilə ÇDQ arasında təxminən bərabər şəkildə bölüşdürülüb. Bu vəziyyət davamlı Sudan müharibəsinin yaratdığı bir reallıqdır və kənd təsərrüfatı sektorunu iflic edir.

Otlaqların şimal hissəsi, dəyərli qətran istehsal edən akasiya ağaclarının əkildiyi "Ərəb saqqızı qurşağı" kimi tanınan bir zolaqdır.

Sudanın əkin sahələri əsasən Mavi və Ağ Nillər arasında, silahlı qüvvələrin nəzarətində olan Cəzirə əyalətində cəmləşib. Bu torpaqlar ölkənin qida təhlükəsizliyi və ixracat potensialı üçün mühüm təbii sərvətləri təşkil edir. Onların ələ keçirilməsi Sudan müharibəsinin əsas motivlərindən biri hesab olunur.

Sudanın neft resurslarına kim nəzarət edir?

Neft ixracatı Sudanın əsas gəlir mənbəyidir.

İstehsal 2001-ci ildən 2010-cu ilə qədər gündə 200 min bareldən təxminən 500 min barelə qədər genişləndi. Lakin 2011-ci ildə Cənubi Sudanın ayrılması və Sudanın neft ehtiyatlarının 75 faizini özü ilə aparması ilə istehsal kəskin şəkildə azaldı.

ABŞ Enerji İnformasiya Administrasiyasının məlumatına görə, 2023-cü ilə qədər hasilat gündə 70 min barelə düşmüşdü.

İqtisadi Mürəkkəblik Rəsədxanası xam neftin həmin il Sudanın əsas ixracat məhsullarından biri olaraq qaldığını, dəyərinin 1,13 milyard dollar olduğunu və ölkəni dünyanın 40-cı ən böyük xam neft ixracatçısı etdiyini təxmin edib.

Əsas alıcıları Malayziya (468 milyon dollar), İtaliya (299 milyon dollar), Almaniya (125 milyon dollar), Çin (105 milyon dollar), Sinqapur (80,3 milyon dollar) və Hindistan (51,4 milyon dollar) olub.

2024-cü ilə qədər Sudanın neft ehtiyatları 1,25 milyard barel, təbii qaz ehtiyatları isə 3 trilyon kub fut qiymətləndirilirdi. Lakin Sudan əhəmiyyətli miqdarda qaz istehsal etmir və ya istehlak etmir.

Sudanın neft yataqlarının əksəriyyəti cənubda, Cənubi Sudan sərhədinə yaxın yerləşir və iki ölkənin neft sektorları sıx əlaqədədir. Bu yataqların bir çoxu hazırda ÇDQ-nin nəzarətindədir.

Neft sənayesi mərkəzi və şimal bölgələrindəki beş neft emalı zavodu tərəfindən dəstəklənir. Ən böyüyü Xartum neft emalı zavodudur ki, bu da gündə 100 min barel nefti emal edə bilir və 2025-ci ilin yanvar ayının sonlarına qədər Sudan Silahlı Qüvvələrinin (SAF) nəzarətindədir.

Ordu, həmçinin daha kiçik Port Sudan neft emalı zavoduna nəzarət edir.

Borular xam nefti cənubdakı yataqlardan Port Sudandan cənubda yerləşən Bəşayir ixrac terminalına daşıyır ki, bu da Sudan və Cənubi Sudan nefti üçün kritik bir marşrutdur. Əl-Übeyddən Port Sudana gedən xətt əsasən ordunun nəzarətində qalır. Davam edən Sudan müharibəsi bu kritik təbii sərvətlərin idarə olunmasını çətinləşdirir və regionda gərginliyi artırır.

Sudanın qızıl resurslarına kim nəzarət edir?

Sudan Afrikanın aparıcı qızıl istehsalçılarından biridir, yataqları şimal-şərq, mərkəz və cənub bölgələrində yerləşir.

Şərqi Sudandakı yataqların əksəriyyətinə Sudan ordusu, mərkəzi və cənub-qərbdəki qızıl yataqlarına isə əsasən ÇDQ nəzarət edir.

Qızılın böyük hissəsi yüz minlərlə insanın işlədiyi, lakin əsasən hökumət tənzimləməsindən kənarda fəaliyyət göstərən kiçik miqyaslı və sənətkarlıq üsulları ilə hasil edilir.

2023-cü ildə Sudan müharibəsi başlayandan bəri, qızıl mədənləri və ticarət yolları üzərində nəzarət münaqişənin hər iki tərəfi üçün kritik maliyyə mənbəyinə çevrilib. Bu durum ölkənin təbii sərvətlərinin taleyi ilə bağlı suallar doğurur və beynəlxalq narahatlıqları artırır.

Yerli xəbər agentlikləri iyul ayında bildiriblər ki, münaqişəyə baxmayaraq, Sudanın qızıl istehsalı 2024-cü ildə 64 tona yüksəlib ki, bu da 2022-ci ildəki 41,8 tondan 53 faiz çoxdur və 1,57 milyard dollar qanuni ixrac gəliri gətirib. Qeyri-müəyyən qara bazar ticarəti isə qeyri-sabitliklə daha da güclənir. Qızıl ölkənin ən strateji təbii sərvətlərindən biridir.

İqtisadi Mürəkkəblik Rəsədxanasına görə, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri 2023-cü ildə Sudanın 1,03 milyard dollarlıq qızıl ixracatının 99 faizindən çoxunu alıb.

Sudanın əsas ticarət tərəfdaşları kimlərdir?

Sudanın ixracatının təxminən 80 faizi Asiya ölkələrinə, 11 faizi Avropaya, 8,5 faizi isə Afrikaya yönəlib.

2023-cü ildə BƏƏ Sudanın əsas ticarət tərəfdaşı olaraq, Sudanın ümumi ixracatının 21 faizini, yəni 1,09 milyard dollarlıq məhsulu, demək olar ki, tamamilə qızıl şəklində idxal edib.

Çin ikinci yerdə qərarlaşaraq, əsasən bitkiçilik məhsulları olmaqla, 882 milyon dollar (17 faiz) dəyərində mal idxal edib.

Daha sonra Səudiyyə Ərəbistanı 802 milyon dollar (16 faiz) dəyərində, əsasən mal-qara; Malayziya 470 milyon dollar (9 faiz) dəyərində, əsasən xam neft; və Misir 387 milyon dollar (7,6 faiz) dəyərində müxtəlif mallarla gəlir.

Bu beş ölkə Sudanın ixracatının üçdə ikisindən çoxunu təşkil edir. Sudanın təbii sərvətləri beynəlxalq bazarda böyük əhəmiyyət kəsb edir və bu əlaqələr Sudan müharibəsinin gedişatına təsir edə bilər.

Sudana bir baxış

Sudan təxminən 1,9 milyon kvadrat kilometr sahəsi ilə Afrikanın üçüncü ən böyük ölkəsidir.

2024-cü il məlumatına görə, ölkə əhalisi 50,5 milyon nəfər təşkil edir ki, əhalinin əksəriyyəti Nil çayı boyunca və şəhər mərkəzlərində cəmləşib.

Böyük Xartum bölgəsinin əhalisi təxminən yeddi milyon, Cənubi Darfurdakı Nyalanın əhalisi isə demək olar ki, 1,15 milyon nəfərdir.

Digər əsas şəhərlər Əl-Übeyd (560 000), Port Sudan (547 000), Kassala (411 000), Qadarif (364 000), Əl-Daein (265 000), Əl-Fəşir (253 000), Əd-Damazin (186 000), Ceneina (163 000), Gereyda (120 000) və Atbara (108 000) şəhərləridir. Bütün bu ərazilər Sudan müharibəsinin ağır təsirlərinə məruz qalıb.

24 saat