Trampın tarif müharibəsi Hindistan və Çini münasibətləri düzəltməyə məcbur etdimi

Hindistan və Çin 2020-ci ildəki ölümcül sərhəd toqquşmasının zədələdiyi əlaqələri bərpa etməyə çalışarkən, iki ən çox əhaliyə malik ölkə ticarət axınını artırmaq və birbaşa uçuşları bərpa etmək barədə razılığa gəlib. Bu, ABŞ prezidenti Donald Trampın gözlənilməz xarici siyasəti fonunda böyük bir diplomatik irəliləyiş kimi qiymətləndirilir. Çinin xarici işlər naziri Vanq Yinin Hindistana iki günlük səfəri zamanı rəqib ölkələr mübahisəli sərhədləri ilə bağlı danışıqları irəlilətmək barədə də razılığa gəldilər. Hindistan-Çin əlaqələrinin bərpa olunması Nyu Dehli və Vaşinqton arasında yaranan gərginliklə eyni vaxta təsadüf edir. Bu gərginlik ABŞ prezidenti Tramp administrasiyasının Hindistana qarşı tətbiq etdiyi sərt tariflərdən sonra daha da artmışdır. Bəs bu iki dövlət niyə əlaqələrini düzəltmək qərarına gəldilər və sərhəd mübahisələrini həll etmək üçün hansı addımlar atıldı?

Nələr razılaşdırıldı?

Danışıqlar hər iki ölkənin Himalay sərhədi boyunca cəmləşdirdiyi on minlərlə əsgərin geri çəkilməsi, investisiya və ticarət axınının artırılması, daha çox ikitərəfli tədbirlərin keçirilməsi və səyahət imkanlarının genişləndirilməsi ilə bağlı geniş məsələləri əhatə edib. Asiya qonşuları bir neçə ticarət yolunu – xüsusilə Lipulekh, Şipki La və Natu La keçidlərini yenidən açmaq barədə razılığa gəldilər. Sərhəd idarəçiliyini təkmilləşdirmək üçün “erkən məhsul” addımlarını (yəni daha mürəkkəb bir razılaşma yekunlaşmadan əvvəl tez bir zamanda həyata keçirilə bilən mini-razılaşmalar) araşdırmaq üçün ekspert qrupu da yaradılacaq. Hindistan daha əvvəl bu addıma qarşı çıxmışdı. Keçmişdə bu ölkə, Çinin ilkin mərhələdə qismən qazanclar əldə etdiyi, lakin ərazi bütövlüyü ilə bağlı narahatlıqların həll olunmadığı bir vəziyyətdən qaçmağa çalışırdı. Hindistanın müxalifəti hökuməti Çinə ərazi güzəştə getməkdə ittiham edib. Digər bir razılaşmada, Çinin Hindistanın gübrə, nadir torpaq mineralları və tunel qazma maşınları ilə bağlı ixrac məhdudiyyətləri ilə bağlı narahatlıqlarını aradan qaldırmağa razılaşdığı bildirilir. Lakin Çin Xarici İşlər Nazirliyinin sözçüsü Mao Ninq yerli medianın ixrac nəzarətinin ləğvi ilə bağlı xəbərləri soruşulduqda, bu xəbərlərlə tanış olmadığını bildirdi. O, çərşənbə günü keçirilən mətbuat brifinqində "Prinsipcə, Çin müvafiq ölkə və regionlarla dialoq və əməkdaşlığı gücləndirməyə və qlobal istehsal və təchizat zəncirinin sabitliyini birgə qorumağa hazırdır" dedi. Nyu Dehli və Pekin həmçinin iki ölkə arasında birbaşa uçuşları bərpa etmək, çay suyunun bölüşdürülməsi məlumatlarını artırmaq və turistlər, iş adamları və jurnalistlər üçün müəyyən viza məhdudiyyətlərini aradan qaldırmaq barədə razılığa gəldilər.

Kim nə dedi?

İki günlük səfəri zamanı Vanq Yi Hindistanın Baş Naziri Narendra Modi və Milli Təhlükəsizlik Müşaviri Ajit Doval ilə görüşlər keçirdi. Bu görüşlər, Modinin yeddi ildən sonra avqustun sonunda Çinə ilk səfərinə yol açacaq. Modi Vanq ilə görüşündən sonra "X" sosial şəbəkəsində "Hindistan və Çin arasında sabit, proqnozlaşdırıla bilən, konstruktiv əlaqələr regional, eləcə də qlobal sülh və firavanlığa əhəmiyyətli töhfə verəcək" deyə yazdı. Bu arada, Doval Çin və bu ölkənin "sülh və əmin-amanlıq" üçün "yeni bir mühitə" nail olduğunu bildirdi. O əlavə etdi ki, "son bir neçə ildə üzləşdiyimiz çətinliklər bizim maraqlarımıza uyğun deyildi" və "demarkasiya və sərhəd məsələləri" müzakirə edilib. Çin Xarici İşlər Nazirliyinin açıqlamasında Vanqın Dovala "Çin-Hindistan münasibətlərinin sabit və sağlam inkişafı iki ölkə xalqlarının fundamental maraqlarındadır" dediyi qeyd olunub. Vanq qeyd etdi ki, iki tərəf "dialoqlar vasitəsilə qarşılıqlı etimadı gücləndirməli və əməkdaşlığı genişləndirməli", həmçinin sərhəd nəzarəti və demarkasiya danışıqları kimi sahələrdə yekdillik əldə etməyi hədəfləməlidir. Gələcəyə nəzər salarkən, Modi bu ayın sonunda Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatının sammitində iştirak etmək üçün Çinə səfər etməyi planlaşdırır. Bu, onun 2018-ci ilin iyun ayından bəri bu ölkəyə ilk səfəri olacaq.

Əlaqələr niyə pisləşmişdi?

İki ölkə arasında münasibətlər 2020-ci ildə təhlükəsizlik qüvvələrinin Himalay sərhədi boyunca toqquşmasından sonra kəskin şəkildə pisləşmişdi. On illər ərzində ən pis zorakılıqda dörd Çin əsgəri və iyirmi Hindistan əsgəri həlak olmuş, yüksək səviyyəli diplomatik əlaqələr dondurulmuşdu. Ladaxda baş verən ölümcül toqquşmadan sonra – 1975-ci ildən bəri Hindistan və Çin arasında ilk ölümcül qarşıdurma – münasibətlərdəki soyuqluq ticarət və hava səyahətinə də təsir etdi, çünki hər iki tərəf sərhəd bölgələrinə on minlərlə təhlükəsizlik qüvvəsi yerləşdirdi. Sərhəd gərginliyindən sonra Hindistan ölkədəki Çin investisiyalarına məhdudiyyətlər qoydu. Aylar sonra, Nyu Dehli təhlükəsizlik narahatlıqlarını əsas gətirərək, Çinin ByteDance şirkətinə məxsus TikTok da daxil olmaqla onlarla Çin tətbiqini qadağan etdi. Lakin artan gərginliyə baxmayaraq, iki ölkə arasında ikitərəfli ticarət kəskin şəkildə azalmadı. Əksinə, ölkənin elektronika və əczaçılıq sənayeləri Çindən gələn xammaldan yüksək dərəcədə asılı olduğu üçün Nyu Dehlinin Pekindən idxalı 2020-2021-ci maliyyə ilində 65 milyard dollardan 100 milyard dollardan çox artdı. Bazar ertəsi Vanq dedi: "Son bir neçə ildə yaşadığımız çətinliklər iki ölkə xalqlarımızın maraqlarına uyğun deyildi. Sərhədlərdə indi bərpa olunan sabitliyi görmək bizi sevindirir." Modinin ofisi isə çərşənbə axşamı verdiyi açıqlamada, Modinin sərhəddə sülh və əmin-amanlığın qorunmasının vacibliyini vurğuladığını və Hindistanın "sərhəd məsələsinin ədalətli, məqbul və qarşılıqlı razılaşdırılmış həllinə" sadiqliyini təkrarladığını bildirdi.

İki tərəf niyə münasibətləri bərpa etmək qərarına gəldi?

ABŞ prezidenti Donald Trampın ticarət müharibələrinin yaratdığı geosiyasi pozulma, Asiyanın aparıcı və üçüncü ən böyük iqtisadiyyatları üçün diplomatik və iqtisadi əlaqələrini bərpa etməyə imkan yaratdı. Həqiqətən də, Tramp bu ilin əvvəlində hər iki ölkəyə – xüsusilə də Çinə qarşı birgə cəbhədə ABŞ ilə daha yaxın münasibətlər qurmağa çalışan Nyu Dehliyə qarşı tarifləri artırdıqdan sonra əlaqələrin yaxşılaşması sürətləndi. Üstəlik, Nyu Dehli və ABŞ aylardır azad ticarət sazişləri üzərində danışıqlar aparırdılar, Tramp Nyu Dehlini yüksək tariflər səbəbindən Amerika mallarına girişi rədd etməkdə ittiham edirdi. Çin də aylardır ABŞ ilə ticarət danışıqlarında idi. Çin və Hindistan rəsmi səfərləri artırdılar, bəzi ticarət məhdudiyyətlərini yumşaltmağı və vətəndaşların hərəkətini asanlaşdırmağı müzakirə etdilər. Bu, Modinin keçən oktyabrda Rusiyanın Kazan şəhərində keçirilən BRİKS sammitinin kənarında Çin prezidenti Si Cinpinlə görüşündən bəri sürətləndi. İyun ayında Pekin hətta Hindistandan olan zəvvarlara Tibetdəki müqəddəs yerləri ziyarət etməyə icazə verdi, Hindistan isə əlaqələrin yaxşılaşdığını göstərən bir addım olaraq Çin vətəndaşlarına turist vizaları verdi. Lakin Trampın iyun ayında Hindistana Rus nefti idxalına görə 25 faiz "qarşılıqlı" tarif tətbiq etməsi və bir həftə sonra bunu 50 faizə qaldırması dramatik diplomatik yenidənqurmanı sürətləndirdi. Hətta ABŞ-ın yaxın müttəfiqləri – Cənubi Koreya və Yaponiya – də Trampın tariflərindən xilas ola bilmədilər. ABŞ-ın yüksək səviyyəli rəsmiləri Nyu Dehlini Rusiyanın Ukraynadakı müharibəsini maliyyələşdirməkdə günahlandırdılar. ABŞ xəzinədarlıq naziri Skott Bessent çərşənbə axşamı Nyu Dehlini "mənfəət əldə etməkdə" ittiham etdi. Lakin Çinin Rus nefti idxalı Nyu Dehlininkindən daha böyükdür. Avqustun 12-də ABŞ Pekinə qarşı tarif atəşkəsini daha 90 gün uzatdı və beləliklə, üçrəqəmli tariflərdən qaçdı. Öz növbəsində, Nyu Dehli Vaşinqtonu tarif siyasətinə görə "ikili standartlarda" günahlandırdı. "The Hindu" qəzetində yazan yerli jurnalist Suhasini Haydar, ABŞ-ın Nyu Dehliyə qarşı sanksiyalarının əsaslandırılmasının "şübhəli" olduğunu bildirdi. O yazdı: "ABŞ-ın özü Tramp hakimiyyətə gəldikdən sonra Rusiya ilə ticarətini artırıb." ABŞ xəzinədarlıq naziri Bessent isə Vaşinqtonun Çinə qarşı ikincil sanksiyalar tətbiq etməmək qərarını müdafiə edərək, Pekinin "neft idxalının müxtəlif olduğunu" bildirdi. Onun sözlərinə görə, Pekinin Rus nefti idxalı 13 faizdən 16 faizə yüksəldiyi halda, Nyu Dehlininki birdən az faizdən 40 faizdən çox olub. Trampın Nyu Dehli və Pakistan arasında atəşkəsə nail olduğunu iddia etməsi bu ölkədə daha da qəzəbə səbəb oldu. Nyu Dehli nüvə silahlı qonşular arasında beş günlük müharibəni dayandıran 10 may atəşkəsi üçün ABŞ prezidentinə kredit verməkdən imtina edib. Trampın Pakistan Ordusunun generalı Asim Muniri qəbul etməsi də vəziyyəti yaxşılaşdırmadı. Modinin Trampla şəxsi əlaqələr qurmasına, xüsusilə də onun ilk səlahiyyət müddətində, baxmayaraq ki, ABŞ-Nyu Dehli əlaqələri gərginləşib. Hindistan baş naziri fevral ayında Trampın ikinci müddətində ilk qonağı olmuş, o zaman Trampın "Amerikanı Yenidən Böyük Et" (MAGA) bazasından ilhamlanaraq "Hindistanı Yenidən Böyük Et" (MIGA) şüarını yaratmışdı. Modi demişdi: "MAGA üstəgəl MIGA firavanlıq üçün mega tərəfdaşlığa çevrilir." Lakin Trampın Nyu Dehliyə qarşı təkrarlanan hücumları "tərəfdaşlığa" soyuq su səpmiş, Nyu Dehlinin xarici siyasət mütəxəssisləri əlaqələrin naməlum əraziyə doğru getməsindən narahat olmuşlar. Yale Universitetinin Cənubi Asiya araşdırmaları üzrə mühazirəçisi Suşant Sinqx "Financial Times" qəzetində yazırdı: "Nyu Dehlinin üç onillik iqtisadi yüksəlişi və ABŞ-ın strateji dəstəyi kölgəsində formalaşmış, inkişaf etməkdə olan bir güc kimi diqqətli mövqeyi risk altındadır. Tramp Nyu Dehlinin yol xəritəsini parçaladı; bu, strateji sürüşmə, yenidənqurma və ya nəticədə barışıqla əvəz oluna bilər." ABŞ əlaqələrindəki bu çaxnaşma, Nyu Dehlini Pakistana hərbi texnika verən və son müharibə zamanı İslamabadın tərəfini tutan rəqibi Çin ilə əlaqələrini bərpa etməyə məcbur etdi. Bu yeni inkişaflar, Hindistan və Çin qrupunun təsisçi üzvləri (Braziliya, Rusiya və Cənubi Afrika ilə birlikdə) olduğu BRİKS blokunun üzvləri arasındakı əlaqələri də gücləndirə bilər. Hindistan və Çin müvafiq olaraq 2026 və 2027-ci illərdə BRİKS sammitlərinə ev sahibliyi edəcəklər. Tramp həmçinin BRİKS ölkələrinə qarşı çıxaraq, üzv dövlətləri ABŞ dollarına meydan oxumaqdan çəkindirmişdi.

24 saat