Enerji Mübarizəsi: Yaponiya və Döyüş Təyyarələri Uğrunda Gizli Planlar
Müasir dövrdə müharibələr ağır silahlarla, dərin strateji və diplomatik əlaqələr çərçivəsində aparılır. Lakin demək olar ki, hər bir müharibədə bir torpaq parçasını ələ keçirməkdənsə, həmin ərazilər üzərində qurulmuş enerji resursları hədəf alınır. ABŞ-ın Rusiya-Ukrayna müharibəsini bitirmək üçün nadir torpaq elementlərinə diqqət yetirməsi, ABŞ və Çin arasındakı vergi gərginliyində Çinin "nadir torpaq elementlərini verməyəcəyəm" deməsi buna işarədir. Üstəlik, enerji ilə bağlı mübarizələr təkcə masa arxasında danışılan mövzular və qəbul edilən qərarlarla məhdudlaşmır. İsrail və İran arasında 2025-ci ilin iyun ayında baş verən və 12 gün davam edən müharibədə də hədəf yenə "İranın nüvə enerji stansiyaları" olmuşdu. Yəni həm cəbhədə, həm də masada enerji ən vacib silah idi. İkinci Dünya Müharibəsinin iki əsas dövlətindən olan ABŞ və Yaponiya 1945-ci il sentyabrın 2-də müharibəyə son qoymuşdular. Hər iki ölkə xeyli itki vermiş və maddi problemlərlə üzləşmək məcburiyyətində qalmışdı. Lakin bu ölkələrin o gündən bəri bir-biri ilə görünməz bir mübarizəsi var idi. Ən əsası da bu gün bir çox ölkənin arxasınca qaçdığı döyüş təyyarələri üçün. Yaponların enerji sirləri və hələ də əlçatmazı əldə etmək iddiaları onlara F-22 və F-35-i ötmək şansı verərdimi? Ya məğlubiyyət, ya da qələbə ilə nəticələnəcək bu enerji mübarizəsində Yaponiya hələ heç kimin bacarmadığını qazanmağı qərarlaşdırmışdı. Lakin yalnız bir problem var idi: istehsal etdikləri enerjidən daha çoxunu xərcləməməli idilər! Mövzu ilə bağlı bütün təfərrüatları Hacettepə Universiteti Nüvə Enerjisi Mühəndisliyi Bölməsinin müəllimi, Dr. Bəhram Məlikkəndli şərh edib.
Nüvə Sintezi Sirləri və Yaponiya Ambisiyaları
Yaponların yeni bir enerji növünün kilidini açdığı xəbəri hər keçən gün bir az daha maraq doğururdu. 1 qram yanacağın 8 ton neftə bərabər enerji təmin etdiyi iddiaları bir çoxlarının gözündə nüvə sintezini daha cəlbedici etmişdi. Bəs görəsən, yaponlar nə edirlər və bu addımları həqiqətən də onları bir addım daha irəli aparacaq bir cəhd sayıla bilərmi? Dr. Bəhram Məlikkəndliyə görə, o qədər də ürəkaçan mənzərə ilə üz-üzə olmayan yaponlar, hələ də əldə olunmamış bir texnologiyanın arxasınca düşüblər. Bəs 1 qramının 8 ton neftə bərabər olduğu bir enerji üçün hər şeyə dəyməzmi? Layihənin təfərrüatlarına daxil olduqca, 1 qram üçün əvvəlcə 8.3 ton neft xərcləmək lazım gəldiyini və sonra əldə edilən o 1 qramın 8 ton neftə bərabər olduğunu görmək o qədər də ürəkaçan görünmür. Yaponların yeni ümidlərlə başladığı bu proses necə irəliləyir? Dr. Məlikkəndli belə izah etdi:
“Atom nüvələri neytron və protonlardan (nukleonlardan) ibarətdir. Nüvəni onu təşkil edən nukleonlara ayırmaq üçün lazım olan enerjiyə birləşmə enerjisi deyilir. Çox yüngül və çox ağır nüvələr üçün nukleon başına düşən birləşmə enerjisi azdır. Triton və döteron kimi yüngül nüvələr birləşərək daha stabil nüvələr əmələ gətirə bilər. Bu tip reaksiyalara da nüvə sintezi reaksiyası deyilir və bu reaksiyalar nəticəsində orta hesabla 17.6 MeV (Meqa-elektron Volt) enerji ayrılır. Bu reaksiyaların baş verməsi üçün yüksək temperatur və təzyiqli plazma mühiti tələb olunur. Nəzəri olaraq, bərabər miqdarda döteron və triton ehtiva edən 1 qram hidrogen yanacağından ümumilikdə 351 GJ (giqajul) enerji ayrılır. Eyni miqdarda enerjinin əldə edilməsi üçün isə təxminən 8.3 ton neft sərf edilməlidir.”
Tarixi Uğursuzluqlar və Çinin Rekordu
Yaponların bu cəhdi enerji mübarizəsinin alovlandığı günlərdə ilk dəfə sınaqdan keçirilən bir sistem deyil. Gözlənilən bir nəticə ilə qarşılaşacaqları ehtimal olunsa da, bu mövzuda iddialarını davam etdirir, hətta rekord qırdıqlarını da bəyan edirlər. Bəs görəsən, bu sahədə ən təsirli və müsbət nəticəni əldə etmiş Çinin rekordu həqiqətən də yaponlar tərəfindən qırıla bilərmi? Bu işin çətin hissəsi atomların qaynaşmasını təmin etmək deyil. Nüvə sintezi reaksiyasının xalis enerji çıxışı ilə öz-özünü davam etdirə biləcəyi düzgün şərait yaratmaq, alimləri ən çox çətinliyə salan məsələ olmuşdu. Bu, 100-150 milyon dərəcə, yəni Günəşin nüvəsindən 3-5 dəfə daha yüksək temperatura bərabər idi. Reaksiya nöqtəsində isə 5-10 atmosfer təzyiqinə çatmaq və yüksək enerjili plazmanı ən az 10 saniyə ərzində stabil saxlamaq lazım gəlirdi. Fransa Atom Enerjisi və Alternativ Enerjilər Təşkilatı (CEA) 10 saniyədən daha yaxşı performans göstərmiş və Çinin 2025-ci ilin yanvar ayında əldə etdiyi 1.066 saniyəlik müddəti 25 faiz ötüb keçmiş kimi görünürdü. Son testdə Fransadakı qurğularda WEST Tokamak reaksiyasını 1.337 saniyə ərzində qoruyub saxlamışdı. Bu, dünya üçün bir rekord xarakteri daşıyırdı. Lakin bundan qısa müddət sonra, Yaponiya Milli Kvant Elmi və Texnologiyası İnstitutunun nüvə sintezi enerjisi şöbəsinin flaqman tədqiqat tokamaqı JT-60, əldə edilən nüvə sintezi məhsulunun ən yüksək dəyəri üzrə rekordu əlində saxladığını iddia etmişdi. JT-60 həmçinin, indiyə qədər əldə edilən ən yüksək ion temperaturu (522 meqakelvin) rekordunu qırdığını da heç bir sübut olmadan bildirirdi. Lakin uğursuzluqlarla dolu uzun illər keçmiş, hələ heç kim bu texnologiyada qənaətbəxş nəticə əldə edə bilməmişdi.
Dr. Bəhram Məlikkəndliyə görə, keçmişdə aparılan işlər və uğursuz cəhdlərlə bağlı bir çox nümunələr verilə bilər. Dr. Məlikkəndli deyir: “Nüvə sintezi reaktorları ilə bağlı tədqiqatlar nüvə enerjisi tarixinin ilk illərinə təsadüf edir. 1980-ci illərdə beynəlxalq ITER layihəsi Fransada başlamış və 2013-cü ildə onun inşasına başlanılmışdı. 2015-ci ildə Almaniyanın nüvə sintezi tədqiqat reaktoru (Wendelstein 7-X Stellarator) istifadəyə verildi. Amerika Birləşmiş Ştatları 1994-cü ildə başladığı layihə nəticəsində nüvə sintezi sisteminin işləməsi üçün sərf olunan enerjidən daha çoxunu qısa müddətə sistemdə istehsal etməyi 2022-ci ildə bacarmışdı. 2024-cü ilə gəlindiyində isə Çin Xalq Respublikası plazmanı 1066 saniyə ərzində sabit şəkildə saxlamaqla bu sahədə dünya rekordunu qırdı. Avropada ITER və Wendelstein 7-X Stellarator layihələri davam edərkən, Çin və Amerika 2050-ci illərdə ilk kommersiya reaktorlarını istehsal etməyi planlaşdırır. Ən çox tanınan beynəlxalq nüvə sintezi layihəsi olan ITER-in mövcud xərci təxminən 6 milyard avrodur. Yekun dəyərinin isə 18 milyarddan 55 milyard avroya qədər olacağı proqnozlaşdırılır. İqtisadi və texniki maneələrin aradan qaldırılması ilə nüvə sintezi texnologiyasının inkişafı bəşəriyyətin uzunmüddətli enerji ehtiyaclarını ödəməkdə inqilabi bir addım olacaqdır.”
Qırıcı Təyyarələr və Enerji Texnologiyası
Enerji uğrunda ən çox mübarizə aparılan və müharibə üçün ən çox ehtiyac duyulan qaynaqdır. Hər cür müdafiə məhsulunun əldə edilməsi üçün güclü enerji mənbələrinə və qiymətli elementlərə ehtiyac var. Deməli, hər müharibə başqa bir müharibə doğurur. Dünyanın gündəminə oturan bir neçə döyüş təyyarəsi ölkələrin bu müharibələrdə söz sahibi olmasını təmin edir və onları bir addım irəli aparır. Bir çox hərbi təyyarə arasında bəziləri adını tarixə əbədi həkk etmiş kimi görünsə də, “həmişə daha yaxşısının ola biləcəyi” ehtimalı unudularsa, müharibə əvvəldən itirilir. Yaponlar bunu unutmamış və ABŞ-ın əfsanəvi hərbi təyyarələrindən F-22 və bir çox mübahisələrə səbəb olan F-35-ləri əvəz edə biləcək bir təyyarə istehsal etmək fikrini qərarlaşdırmışdı. Lakin bu iki təyyarənin istehsalçısı, ABŞ-ın Lockheed Martin şirkətinin də yaponların enerji istehsal etmək üçün etdiyi yeni cəhdlər olan nüvə sintezi üzərində intensiv işləri var idi. Lockheed Martin 10 ilə yaxın müddət ərzində bu mövzuda iddialı investisiyalarını davam etdirdi, lakin sonda bir çoxlarının gözləmədiyi bir qərar verdi.
Məhz bu “ləğv” qərarı verildikdə yaponlar yeni bir layihəni elan etdilər. Yaponiya Müdafiə Nazirliyi köhnələn Mitsubishi F-2-lərini əvəz etməsi planlaşdırılan yeni bir gizli döyüş təyyarəsinin hazırlandığını açıqladı. Hələlik çox təfərrüat bilinməsə də, təyyarənin 2031-ci ildə istehsala başlayacağı bildirilir. Podratçı firma 2020-ci ilin oktyabr ayına qədər seçiləcək və yeni Yaponiya istehsalı döyüş təyyarəsinin inşasına 2024-cü ildə başlanılacaqdı. Bu tarixlər Lockheed Martinin nüvə sintezindən imtina etdiyi tarixlərə təsadüf edirdi. Bir yerdə sonlanan layihə başqa bir yerdə yenidən doğulmaq üzrə gündəmdən düşmüşdü. Bu inkişaf, ABŞ-ın yaxın zamanda Lockheed Martin F-22 texnologiyasının rəqib ölkələrin əlinə keçməsinin qarşısını almaq məqsədilə ixracatını qadağan etməsi qərarından sonra gəlmişdi. Bəlkə də “pis qonşu insanı ev sahibi edirmiş”. Yaponiya köhnələn F-15-lərini dəyişdirmək üçün bir sıra F-22 almağı planlaşdırsa da, bu arzusu suya düşmüş və öz təyyarəsini istehsal etmək üçün işləri sürətləndirmişdi.
Oxucu Şərhləri
Şərh Yaz