Amerikanın "Epilepsiya Qurşağı": Milyonlarla yaşlı sakin, səbəb aydınlaşır

ABŞ-da yaşlıların qocalarkən harada yaşamasından asılı olaraq, epilepsiyaya tutulma ehtimalı dəyişə bilər. Yeni bir tədqiqat epilepsiya diaqnozu qoyulan yaşlıların coğrafi paylanmasını xəritələyərək ABŞ-ın cənub bölgəsində, xüsusən Luiziana, Missisipi, Şərqi Texas və Mərkəzi Oklahoma ərazilərində geniş bir "epilepsiya kəməri"nin mövcudluğunu aşkar edib. Tədqiqat 65 yaşdan yuxarı, ənənəvi Medicare proqramına daxil olan şəxsləri əhatə edib. Məhz bu yaş qrupu ölkədə yeni epilepsiya diaqnozlarının ən yüksək səviyyəsi ilə üzləşir. Lakin indiyə qədər bu halların harada cəmləşdiyi və hansı yerli şəraitlə əlaqəli olduğu barədə ətraflı məlumat yox idi. Tədqiqatçılar 2016-2019-cu illər arasında ABŞ-da Medicare müraciətlərini təhlil edərək, 2019-cu ildə yeni epilepsiya diaqnozu alan və əvvəlki üç ildə bu xəstəliklə bağlı müraciəti olmayan şəxslərə diqqət yetiriblər. Həmin il yeni diaqnozların nisbəti hər 100.000 nəfərə 141-dən 1476-ya qədər dəyişərək onqatdan çox fərq göstərib. Yüksək riskli bölgələr Luiziana, Şərqi Texas, Mərkəzi Oklahoma və Cənubi ABŞ-ın bəzi hissələrində cəmləşib. Daha aşağı göstəricilər isə Böyük Düzənliklər, Orta Qərb və Şimal-Şərq bölgələrində müşahidə olunub. Bu model, ABŞ-ın cənub-şərqində on illərdir insult ölümlərinin yüksək olduğu "insult kəməri" ilə heyrətamiz dərəcədə oxşardır. İnsult yaşlılarda epilepsiyanın əsas səbəbidir, bu səbəbdən bu üst-üstə düşmə nevroloqların klinikada artıq müşahidə etdiyi mənzərəyə uyğundur.

Yuxu, İstilik və Gündəlik Çətinliklər

Bəs, qıcolmaların bəzi səbəbləri nə idi? Siyahının başında yuxu çatışmazlığı dayanırdı. Gecə yeddi saatdan az yatan yaşlıların daha çox olduğu bölgələrdə epilepsiya riskinin yüksək olduğu müşahidə edildi. Yuxu və epilepsiya arasında sıx əlaqə var. Zəif yuxu qıcolmaları tətikləyə bilər, qıcolmalar isə yuxunu poza bilər. Yuxu problemləri yaşla artır və yoxsulluq, xroniki stresslə sıx bağlıdır ki, bu da xəritədə işıqlanan Cənubi ABŞ və Appalaçiya bölgələrində daha tez-tez rast gəlinir. İstilik digər güclü bir göstərici idi. İstilik indeksinin 95 dərəcə Farenheytdən yuxarı olduğu günlərin daha çox müşahidə edildiyi ərazilərdə yaşlılar arasında epilepsiya halları daha yüksək idi. İsti günlər cənub ştatlarında cəmləşir və iqlim istiləşdikcə daha da tezləşir. Uzunmüddətli həddindən artıq istilik ürək və qan damarlarını yükləyir, yuxunu pozur və açıq havada fəaliyyəti azaldır – bütün bunlar insult və digər beyin zədələnmələrinə, sonda isə epilepsiyaya səbəb ola bilər. Modellər, yüksək insident halları olan ərazilərin əlamətləri kimi fiziki fəaliyyətsizlik, piylənmə və sığortasız yaşlıların yüksək nisbətini də göstərdi. Yüksək diaqnoz nisbətlərinin qeydə alındığı bölgələrin əksəriyyəti, onilliklər ərzində ilkin tibbi xidmətə və profilaktik xidmətlərə məhdud çıxışı olan, tez-tez müalicə olunmayan və ya zəif nəzarət edilən xroniki xəstəliklərlə yaşayan insanların 65 yaşa çatdığı ərazilərdir. Kənd təsərrüfatı və ya təbii sərvətlər sahəsində çalışan sakinlərin daha çox olduğu bölgələrdə epilepsiya halları daha aşağı idi, digər ştatlardan yeni gələn insanların çox olduğu yerlərdə də bu hal müşahidə olunurdu. Tədqiqatçılar, kənd təsərrüfatı işinin daha aktiv gündəlik həyat tərzi və daha az əhali sıxlığını əks etdirə biləcəyini, yüksək miqrasiyanın isə daha sağlam, iqtisadi cəhətdən daha hərəkətli əhaliyə işarə edə biləcəyini irəli sürürlər. Lakin onlar vurğulayırlar ki, bunlar yalnız əsaslandırılmış fərziyyələrdir, qəti izahatlar deyil.

Tədqiqat Nəyi Göstərir, Nəyi Yox?

Tədqiqat "ekoloji" səviyyədə aparılıb, yəni fərdi tibbi qeydlər əvəzinə bölgələrə diqqət yetirilib. Müəyyən bir insanın epilepsiyasının onun yaşadığı bölgənin isti, yuxusuzluq və ya nəqliyyat problemi ilə əlaqəli olduğunu söyləmək olmaz. Fərdi risk hələ də insult tarixi, baş zədələri, infeksiyalar, şişlər, genetik faktorlar və bəzən naməlum səbəblər kimi bir çox amillərdən asılıdır. Buna baxmayaraq, müşahidə olunan nümunələr əhəmiyyətlidir. Xəritə, yaşlılar arasında epilepsiyanın ölkə daxilində bərabər yayılmadığını və sosial, ekoloji problemlər siyahısı ilə üzləşən icmalarda cəmləşdiyini açıq şəkildə göstərir. Bu şəraitlər dəyişməz deyil. Daha yaxşı yuxu sağlamlığı proqramları, daha güclü insult profilaktikası, yaşlıları qoruyan istilik dalğası planlaması, nəqliyyatda yaxşılaşdırmalar və daha erkən sığorta təminatı həssas beyinli və məhdud tibbi xidmətə malik insanların sayını azalda bilər. Hələlik, müəlliflər iddia edirlər ki, ictimai səhiyyə qurumları və siyasətçilər bu xəritədən bələdçi kimi istifadə edə bilərlər. Cənubdakı yüksək yüklü bölgələr əlavə nevroloqlara, daha çox insult və yuxu klinikalarına, eləcə də nəqliyyat və tibbi xidmətə çıxışı zəif olan icmalar üçün xüsusi tədbirlərə ehtiyac duya bilər. Orta Qərb və Qərbdəki daha az riskli ərazilər də diqqətdən kənarda qalmamalıdır; onlar da müşahidə olunan nümunələrdən öyrənərək əhalinin yaşlanması ilə bağlı nailiyyətləri qoruya bilərlər. Yaşlılar və onların ailələri üçün mesaj sadə, lakin ümidvericidir: İrəli yaşlarda epilepsiya riski təkcə biologiya ilə deyil, insanların hər gün yaşadığı yerlərlə də bağlıdır. Bu yerlərdəki şəraiti dəyişdirməklə epilepsiya xəritəsi də dəyişə bilər.

24 saat