DEHB: Zaman idarəçiliyi çətinliyi müəyyən beyin əlaqələrinə köklənə bilər

Gələcək Zaman Perspektivi və ADHD Arasındakı Beyin Əlaqəsi

Yeni bir araşdırma Diqqət Defisiti və Hiperaktivlik Pozuntusu, yəni ADHD xüsusiyyətləri ilə gələcək yönümlü düşüncə tərzi arasındakı əlaqəyə dair potensial beyin əsaslı izah aşkar edib. Tədqiqat göstərir ki, müəyyən beyin şəbəkələri arasındakı ünsiyyətin gücü fərdin gələcəyi planlaşdırma qabiliyyəti ilə əlaqədardır və bu da öz növbəsində diqqətsizlik və hiperaktivliyin şiddəti ilə bağlıdır. Bu nəticələr "Progress in Neuropsychopharmacology & Biological Psychiatry" jurnalında dərc olunub.

ADHD Anlayışı və Gələcək Zaman Perspektivi

ADHD gündəlik fəaliyyətə və inkişafa mane ola biləcək davamlı diqqətsizlik və hiperaktivlik-impulsivlik nümunələri ilə xarakterizə olunan nevroinkişaf pozuntusudur. Adətən uşaqlıqda diaqnoz olunsa da, onun təsirləri yetkinlik dövrünə qədər davam edərək davamlı çətinliklər yarada bilər. Tədqiqatçılar indi ADHD-ni sadə bir kateqoriya deyil, ümumi populyasiyadakı fərdlərin tam diaqnostik meyarlara cavab vermədən müxtəlif səviyyələrdə onunla əlaqəli xüsusiyyətlər nümayiş etdirə biləcəyi bir spektrum kimi qəbul edirlər.

Bu xüsusiyyətlərlə əlaqəli görünən koqnitiv çərçivələrdən biri gələcək zaman perspektivi kimi tanınır. Bu konsepsiya, bir fərdin gələcək məqsədləri haqqında düşünmək, planlaşdırmaq və həyatını onlara doğru yönəltmək meyilliliyinə aiddir. Güclü gələcək zaman perspektivi olan insanlar tez-tez özünütənzimləmədə bacarıqlı olurlar, cari hərəkətlərini uzunmüddətli hədəflərlə əlaqələndirirlər.

Əvvəlki davranış araşdırmaları göstərmişdi ki, yüksək gələcək zaman perspektivi bildiyən fərdlər daha az ADHD ilə əlaqəli xüsusiyyətlər nümayiş etdirirlər. Lakin bu əlaqənin bioloji əsasları əsasən məlum deyildi.

Tədqiqatın Metodologiyası və Davranış Nəticələri

Çinin universitetlərindən olan tədqiqatçılar gələcək zaman perspektivi ilə ADHD xüsusiyyətlərini əlaqələndirə biləcək nevral mexanizmləri araşdırmaq üçün bir çalışma aparıblar. Onların işi, gələcəyə fokuslanmanın niyə diqqətsizlik və hiperaktivliyin aşağı səviyyələri ilə əlaqəli olduğunu beyin quruluşu və ya funksiyasındakı fərqlərin izah edib-etməyəcəyini müəyyən etməyə yönəlmişdi.

Tədqiqatda 240 sağlam universitet tələbəsi iştirak edib. İştirakçılar Yetkin ADHD Öz-Hesabat Şkalası vasitəsilə öz diqqətsizlik və hiperaktivlik-impulsivlik meyilliliklərini qiymətləndiriblər. Onlar həmçinin Zimbardo Zaman Perspektivi Envanterini tamamlayaraq gələcək zaman perspektivi səviyyələrini ölçüblər. Anketləri tamamladıqdan sonra hər bir iştirakçı maqnit-rezonans tomoqrafiyası, yəni MRT beyin skanından keçib.

Anketlərdən əldə edilən davranış nəticələri əvvəllər müşahidə olunan nümunəni təsdiqləyib. Gələcək zaman perspektivi şkalasında daha yüksək bal toplayan tələbələr həm diqqət çatışmazlığı, həm də hiperaktivlik-impulsivlik xüsusiyyətləri üçün daha aşağı bal toplayıblar. Bu, tədqiqat qrupu daxilində əsas davranış əlaqəsini təsdiqləyərək neyro görüntüləmə analizləri üçün zəmin hazırlayıb.

Beyin Strukturunda və Funksional Əlaqədə Aşkar Olunan Dəyişikliklər

Beynin fiziki quruluşunu araşdırmaq üçün tədqiqatçılar ilk olaraq voksel-əsaslı morfometriya adlı bir texnikadan istifadə ediblər. Bu metod, fərdlər arasında boz maddə həcmini müqayisə etməyə imkan verir ki, bu da müxtəlif bölgələrdə neyron hüceyrə cisimlərini ehtiva edən beyin toxumasının miqdarını ölçür.

Analiz göstərdi ki, daha yüksək gələcək zaman perspektivi iki beyin sahəsində – özünüəks etdirmə və hərəkət planlaşdırmasında iştirak edən superior medial frontal girus və sol precentral girusda – daha çox boz maddə həcmi ilə əlaqəli idi. Eyni zamanda, daha yüksək gələcək perspektivi koqnitiv nəzarət və məlumat emalı ilə əlaqəli olan sol inferior parietal lobul və sol superior temporal girusda daha az boz maddə ilə bağlı idi.

Daha sonra, komanda istirahət vəziyyətində funksional əlaqə analizi istifadə edərək beynin funksional təşkilatını araşdırıb. Bu texnika, bir şəxs istirahət edərkən müxtəlif beyin bölgələrinin fəaliyyətlərini necə koordinasiya etdiyini ölçərək beynin kommunikasiya şəbəkələrinin xəritəsini təqdim edir. Tədqiqatçılar, struktur analizində müəyyən edilmiş beyin bölgələrini başlanğıc nöqtəsi kimi istifadə edərək, onların hansı digər sahələrlə əlaqə qurduğunu müşahidə ediblər.

Bu analiz müəyyən bir nümunə aşkar etdi: Beynin koqnitiv nəzarət şəbəkəsinin əsas düyünü olan sol inferior parietal lobul, əhəmiyyətli bir əlaqə göstərdi. Yüksək gələcək zaman perspektivi olan fərdlər, bu bölgə ilə medial prefrontal korteksin iki hissəsi – dorsomedial prefrontal korteks və ventromedial prefrontal korteks – arasında daha güclü funksional əlaqə və ya ünsiyyət nümayiş etdiriblər. Bu prefrontal sahələr beynin standart rejim şəbəkəsinin mərkəzindədir və gələcək məqsədlərin qoyulması, onların şəxsi dəyərinin qiymətləndirilməsi kimi proseslərdə iştirak edirlər.

Tədqiqatçılar həmçinin bu ünsiyyət yolunun (inferior parietal lobuldan medial prefrontal korteksə) gücünün özünün də ADHD xüsusiyyətləri ilə mənfi əlaqəli olduğunu aşkar ediblər. Güclü əlaqə həm diqqətsizliyin, həm də hiperaktivliyin aşağı səviyyələri ilə əlaqələndirilib. Bu nəticə, müəyyən bir beyin dövrəsini həm gələcək düşüncənin koqnitiv üslubu, həm də ADHD-nin davranış xüsusiyyətləri ilə əlaqələndirir.

Gələcək Zaman Perspektivinin Vasitəçilik Rolu

Bütün bu məlumat parçalarını birləşdirmək üçün komanda mediasiya analizi adlı son statistik sınaq aparıb. Bu analiz, gələcək zaman perspektivinin beyin əlaqəsi ilə ADHD xüsusiyyətləri arasındakı əlaqəni izah edə biləcəyini müəyyən etmək üçün nəzərdə tutulmuşdu. Nəticələr göstərdi ki, gələcək zaman perspektivi həqiqətən də tam bir vasitəçi rolunu oynayır. Beyin yolu (inferior parietal lobuldan medial prefrontal korteksə) ilə diqqət çatışmazlığı xüsusiyyətləri arasındakı əlaqə fərdin gələcək zaman perspektivi balı ilə tamamilə izah olunur.

Hiperaktivlik xüsusiyyətləri və inferior parietal lobulu ventromedial prefrontal korteksə bağlayan yol üçün də oxşar vasitəçilik effekti aşkar edilib. Bu, beyin dövrəsindəki ünsiyyətin gücünün bir şəxsin gələcəyə nə qədər fokuslandığına təsir edə biləcəyini, bu gələcək fokus səviyyəsinin isə öz növbəsində diqqətsizlik və hiperaktivlik simptomları ilə əlaqəli olduğunu göstərir.

Tədqiqatın Məhdudiyyətləri və Gələcək İstiqamətlər

Tədqiqatın bəzi məhdudiyyətləri var. İştirakçılar sağlam universitet tələbələri idi, bu səbəbdən nəticələr ADHD klinik diaqnozu olan şəxslərə birbaşa tətbiq olunmaya bilər. Araşdırma həmçinin korrelyativdir, yəni beyin fəaliyyəti, idrak və davranış arasındakı əlaqələri müəyyən edir, lakin birinin digərinə səbəb olduğunu sübut edə bilmir.

Gələcək araşdırmalar klinik populyasiyaları əhatə edərək və səbəb-nəticə əlaqələri haqqında daha çox məlumat verə biləcək tədqiqat dizaynları istifadə edərək bu nəticələr üzərində qurula bilər. Belə bir iş, ADHD üçün gələcək yönümlü düşüncəni gücləndirməyə fokuslanan yeni müdaxilələrin hazırlanmasına kömək edə bilər.

24 saat