Günbatma sindromu: Demensiya əlaməti necə aşkarlanır

Demensiya Xəstələrində Günəş Batması Sindromu: Simptomlar və İdarəetmə Yolları

Günün müəyyən vaxtlarında, bəzi demensiya xəstələri daha çox çaşqınlıq və dezorientasiya yaşaya bilirlər. Nevropsixoloq April Krowel tərəfindən “çaşqınlıq və dezorientasiyaya əsaslanan simptomlar toplusu” olaraq xarakterizə edilən bu vəziyyət, “güneş batması sindromu” adlanır.

Mütəxəssislər bildirirlər ki, simptomlar adətən günorta, axşam saatlarına doğru, günəş batarkən özünü göstərməyə başlayır. Bəzən bu simptomlar gecəyə qədər davam edə bilər.

Təxminən hər beş demensiya xəstəsindən biri güneş batması sindromu yaşayır. Bu sindrom, Altsheymer və Lewy cisimcikli demensiya kimi müxtəlif demensiya formaları olan insanlara təsir edir. Epizodlar bir neçə dəqiqədən bir neçə saata qədər davam edə bilər, bəzi hallarda isə bütün gecəyə uzana bilər.

Bu sindromu demensiya ilə yaşayan şəxslər adətən özləri hiss etmirlər. Daha çox, qohumlar və ya baxıcılar onların davranışlarında və əqli vəziyyətlərindəki dəyişikliyi müşahidə edirlər. Güneş batması sindromu demensiyanın istənilən mərhələsində baş verə bilər, lakin adətən orta mərhələlərdə pik həddə çatır və xəstəlik irəlilədikcə azalır.

Bu simptomları yaşayan insan üçün vəziyyət həqiqətən də narahatedicidir. Onlar harada olduqlarını, yaşadıqları yeri unuda, özlərini təhlükəsiz hiss etməyə bilərlər ki, bu da onlarda narahatlıq yaradır və nəticədə hərəkətli, əsəbi olurlar. Yuxu problemləri də yarana bilər. Bu simptomları idarə etmək üçün müəyyən yollar var ki, demensiya xəstəsi özünü daha rahat hiss etsin.

Demensiyada Günəş Batması Sindromu Niyə Baş Verir?

Bu günə qədər güneş batması sindromunun dəqiq səbəbi müəyyən edilməyib. Bəzi tədqiqatçılar bunun qismən pozulmuş sirkadian ritmlə əlaqəli olduğuna inanırlar. Orqanizmin daxili saatı olan sirkadian ritm, bədəni gündüz oyanıqlığa, gecə isə yuxuya hazırlayaraq gecə-gündüz dövrünü izləyir.

Demensiya zamanı sirkadian ritm pozulduqda, bu, günün sonrakı hissələrində fiziki aktivliyin artmasına və ya günəş batdıqdan sonra daha uzun müddət oyaq qalmağa səbəb ola bilər. 2020-ci ildə aparılan bir araşdırma sirkadian ritmlərin emosiyalara və əhval-ruhiyyəyə təsir etdiyini göstərir. Tədqiqatçılar hələ də demensiyada sirkadian ritmə təsir edən beyində baş verənləri dəqiq müəyyən etməyə çalışırlar.

Yuxarıda qeyd olunanlara əlavə olaraq, günorta yorğunluğu, ağrı, aclıq, gündüz kifayət qədər günəş işığına məruz qalmamaq, narahatlıq, depressiya, dərmanların yan təsirləri, eşitmə və ya görmə qüsurları güneş batması sindromunun yaranma ehtimalını artıra bilər.

Günəş Batması Sindromunun Əlamətləri Nələrdir?

Dezorientasiya və çaşqınlıq güneş batması sindromunun digər simptom və davranışlarının əksəriyyətinin əsasını təşkil edir. Gün bitdikcə, insanlar ətrafda baş verənlər haqqında qeyri-müəyyən və çaşqın olmağa başlayırlar.

Məsələn, ailə üzvləri şam yeməyi hazırlayarkən, xəstə “Bu insanlar nə edir?” deyə düşünə bilər. Onlar yemək hazırlığı ilə bağlı fəaliyyəti başa düşmürlər və ya yanlış yerdə olduqlarını hiss edə bilərlər. Buna görə də, narahat və hərəkətli ola bilərlər. Bu, gəzişmək, yerində yırğalanmaq kimi zahiri sakitləşmə qabiliyyətsizliyi ilə müşahidə oluna bilər.

Xəstə narahat, əsəbi, kədərli və ya aqressiv ola bilər. Həmçinin, yuxuya getməkdə və ya yuxuda qalmaqda çətinlik çəkə bilər. Qohumlar xəstənin gecə gəzintilər etdiyini bildirə bilərlər, çünki gecə yatmır və gündüzlə gecəni dəyişik salır.

Simptomlar xəstədən xəstəyə fərqli şəkildə özünü göstərir, çünki demensiyanın birdən çox forması var. Məsələn, vizual və ya eşitmə hallüsinasiyaları Lewy cisimcikli demensiyası olan şəxslərdə daha çox rast gəlinir.

Bununla belə, güneş batması sindromunu deliriumdan ayırd etməyi öyrənmək vacibdir, çünki simptomlar bənzər görünə bilər.

Delirium, insanın kritik və bəzi hallarda həyat üçün təhlükəli bir vəziyyətdən keçməsi demək ola bilər, bu səbəbdən onun kök səbəbini müəyyən etmək vacibdir. Deliriumdakı dezorientasiya xəstənin kritik vəziyyətdə olduğunu, pis bir infeksiya, sepsis, qan təzyiqində kəskin və ani sıçrayış, çox yüksək qan şəkəri və ya yaşlı xəstələrdə insultun təzahürü ola bilər.

Delirium ilə güneş batması sindromunu ayırd etməyin əsas yolu, ikincinin adətən günəş batarkən və ya günün müəyyən bir vaxtında baş verməsini, deliriumun isə günün istənilən vaxtında qəfil baş verməsini yadda saxlamaqdır. Əsasən, deliriuma nəyin səbəb olduğunu tapdıqdan və onu müalicə etdikdən sonra delirium sakitləşəcək. Güneş batması sindromu isə təkrarlanmağa meyllidir, baxmayaraq ki, onun simptomlarını yüngülləşdirmək üçün yollar var. Yaxınlarınızda deliriumdan şübhələnirsinizsə, simptomların şiddətindən asılı olaraq həkimə müraciət etmək və ya təcili tibbi yardım çağırmaq tövsiyə olunur.

Günəş Batması Sindromunu Nə Pisləşdirə Bilər?

Aşağıda güneş batması sindromunu pisləşdirə biləcək ümumi amillər və onları yüngülləşdirmək üçün tövsiyələr verilmişdir. Bu siyahıya baxmazdan əvvəl, insanın əsas ehtiyaclarının ödənildiyinə əmin olmaq vacibdir: ac ola bilərlərmi? Susuzdurlarmı? Narahatdırlarmı? Yorğundurlarmı? Bəzən qarşılanmamış bir ehtiyac səbəbindən narahat ola bilərlər.

Rutinlərin Olmaması və Ətraf Mühitin Dəyişdirilməsi

Rutinlərin olmaması, əşyaların və ya mebellərin yerinin dəyişdirilməsi, baxıcının dəyişdirilməsi və ya hər hansı digər yeni inkişaflar insanı daha çox dezorientasiya edir. Mütəxəssislər sabit gündəlik rutin yaratmağı, ona sadiq qalmağı və insanın yaşayış mühitindəki dəyişiklikləri minimuma endirməyi məsləhət görürlər. Əgər insan yeni bir yerə gedirsə, tanış, rahatlaşdırıcı əşyaları, məsələn, ailə fotoşəkillərini özü ilə aparmaq onları sabitləşdirməyə və özlərini daha rahat hiss etməyə kömək edə bilər.

Müəyyən Dərman Növləri və Dərmanların Vaxtı

Narkotiklər və müəyyən psixotrop dərmanlar güneş batması sindromunun simptomlarını ağırlaşdıra bilər. Ümumiyyətlə, antidepresantlar və benzodiazepinlər kimi psixotrop dərmanlardan uzaq durmaq lazımdır. Əgər xəstəyə ağrını idarə etmək üçün dərman lazımdırsa, narkotiklərdən uzaq durmaq və alternativlər üçün həkimlə məsləhətləşmək tövsiyə olunur.

Bəzən dərmanların qəbul vaxtı və dozası güneş batması sindromunun simptomlarını ağırlaşdıra bilər. Əgər simptomların pisləşdiyini görürsünüzsə, dərmanların qəbul vaxtını, nələrə fərqli yanaşdığınızı qeyd edin və bunu həkimə bildirin. Həkimin dərmanlara yenidən nəzər salması, təyin olunmuş dərmanların sindromu pisləşdirmədiyinə əmin olmaq üçün faydalı ola bilər.

Ağrı, Stress və ya Narahatlığın Pis İdarə Edilməsi

Ağrı, stress və narahatlıq güneş batması sindromunun simptomlarını pisləşdirə bilər. İnsanın ağrı, stress və ya narahatlıq əlamətləri üçün nəzarət altında saxlanılması və bunları lazımi şəkildə idarə etmək üçün həkimdən və nevropsixoloqdan rəy almaq vacibdir.

Zəif İşıqlandırılmış Mühit və Görmə Qüsuru

Yaşlandıqca katarakta kimi problemlər və ya görmə qabiliyyətinin azalması ilə qarşılaşırıq, buna görə yaxşı işıqlandırma çox vacibdir. Əgər mühit zəif işıqlandırılıbsa, xəstələr əşyaları görməkdə çətinlik çəkə bilər ki, bu da çaşqınlığa səbəb olar. Əgər insanın görmə problemləri varsa, onların da həll olunduğundan əmin olun.

Çöldə hava qaraldıqca, otağın süni işıqlar və lampalarla yaxşı işıqlandırıldığından əmin olun ki, ətrafı aydın görə bilsinlər. Gecə kiçik bir gecə lampası qoymaq faydalı ola bilər.

Xüsusilə Günün Sonlarında Həddindən Artıq Stimullaşdırıcı Mühit

Həddindən artıq səs-küylü mühitlər xəstəni həddindən artıq stimullaşdıra və onları yora bilər. Bu isə onların daha da narahat, çaşqın və hətta qorxmuş olmasına səbəb ola bilər.

Günortadan sonra, təxminən axşam 5-dən sonra, mühiti sakit, səs-küysüz və rahat etmək vacibdir ki, insan həddindən artıq stimullaşdırılmasın. Səs-küy musiqi və televiziyadan söhbətlərə və qab-qacaq səsinə qədər hər şey ola bilər.

Gündüz Günəş İşığına Məruz Qalmamaq

Günəş işığı sirkadian ritmi tənzimləməyə kömək edir və bədəni hava qaralanda yuxuya hazırlayır. Tədqiqatlar göstərir ki, günəş işığına az məruz qalmaq güneş batması sindromunun simptomlarını pisləşdirə bilər.

Mümkün qədər, insanın gündüz günəş işığına məruz qaldığından əmin olun, istər pəncərənin yanında oturmaqla, istərsə də çöldə gəzməklə.

Yuxusuzluq və Yorğunluq

Yorğunluq və yuxu çətinlikləri güneş batması sindromunun şiddətini artırır. Əgər insanın gecə yuxu çətinlikləri varsa, bəzən axşam 5 radələrində melatonin əlavəsi bəzi xəstələr üçün faydalı ola bilər. Sirkadian ritmi qorumağa kömək edən və gecə yuxululuğa səbəb olan melatonin hormonu, Altsheymer demensiyası olan şəxslərdə daha az tapılmışdır. Lakin bunu başlamazdan əvvəl həkimlə məsləhətləşmək vacibdir.

Həmçinin, yuxunu poza biləcək hər hansı problemi, məsələn, obstruktiv yuxu apnesini düzəltmək və həddindən artıq kofeindən və ya şəkərdən çəkinmək tövsiyə olunur, çünki bunlar stimullaşdırıcı ola bilər.

İnteraksiyanın Olmaması

Bəzən ailələr güneş batması sindromu ilə başa çıxmaq üçün insanı epizodu bitənə qədər otağında tək qoyurlar. Bu məsləhət deyil, çünki xəstə nə qədər təcrid olunsa, onun qorxusu, narahatlığı və dezorientasiyası bir o qədər artır.

Bunun əvəzinə, insanı sakitcə istiqamətləndirmək tövsiyə olunur. “İnsan narahat və ya dezorientasiya olduqda, deyin: 'Sən buradasan: [olduğu yerin adını qeyd edin]. Biz bunu edirik: [nəyin baş verdiyini izah edin].' Bu, insanı sakitləşdirir və o anda nəyin baş verdiyini izah edir, bu da insanın dezorientasiya, narahat və aqressiv olması dövrünün qarşısını almağa kömək edir.”

24 saat