İnsan təkamülü onurğalı təkamül qaydalarını alt-üst etdi

Planetdəki Müxtəlif İnsan Növləri

Bizim növümüz olan Homo sapiens, dünya üzrə yayılıb təkamül etdikcə, bir çox digər homininlərlə eyni dövrdə yaşamışdır. Bunların arasında ən yaxşı tanınan təkamül qohumlarımız olan Neandertallar, eləcə də Denisovanlar, əsasən İndoneziyada rast gəlinən Homo floresiensis, Filippində kəşf edilmiş Homo luzonensis və Cənubi Afrikada mövcud olan Homo naledi kimi hominin növləri də var idi.

Öz üstünlüyümüzdən çıxış edərək, bu planeti həmişə biz insanların idarə etdiyimizi, heyvanları əhliləşdirdiyimizi və ətraf mühiti öz istəklərimizə uyğunlaşdırıb hökmranlıq etdiyimizi düşünmək asandır. Lakin bu belə deyil. Heç də bir deyil, ən azı beş digər insan növünün bu kiçik mavi planetdə eyni vaxtda mövcud olması heyrətamizdir.

Bu insanlar yoxdan var olmayıblar. Hamımızın kökləri təxminən altı milyon il əvvəl yaranmış ortaq bir hominin əcdadına gedib çıxır. Alimlər ümumilikdə 20-yə yaxın hominin növü aşkar ediblər, lakin onların sayı şübhəsiz ki, daha çox olmuşdur. Bu növlərin yarısı təkcə son 30 ildə kəşf edilib və zaman (və maliyyə) keçdikcə daha çoxunun üzə çıxacağı gözlənilir.

Bütün bu insanlar necə təkamül etdi? Niyə bəzi qollar uğurlu oldu, digərləri isə zəifləyərək nəhayət nəsli kəsildi?

Təkamül Dinamikasında Qeyri-adi Dəyişiklik

Paleontoloqlar arasında iqlim dəyişikliyinin hominin növlərinin yaranmasını və nəsli kəsilməsini formalaşdıran əsas amil olduğu ümumi qəbul olunmuş fikirdir. Lakin Kembric Universitetinin yeni araşdırması insan təkamülündə olduqca qeyri-adi bir model aşkar edib. Tədqiqatçılar bizim xəttimizdə yeni növlərin yaranma sürətinin onurğalılar arasında bənzərsiz olduğunu müəyyən ediblər – və bu, növlərarası rəqabətlə əlaqəlidir.

Tədqiqat göstərir ki, digər onurğalılarda rəqabət ekoloji nişlər dolduqdan sonra növləşməni ümumiyyətlə azaldırsa, Homo nəsli qeyri-adi bir tendensiya göstərir: artan rəqabət yeni növlərin yaranmasının artması ilə üst-üstə düşür.

Tədqiqatın aparıcı müəllifi, Kembric Universitetinin bioloji antropoloqu Dr. Laura van Holstein qeyd edib: “Biz növlər arasındakı rəqabətin öz təkamül ağacımızı necə formalaşdırdığına məhəl qoymuruq. İqlimin hominin növlərinə təsiri hekayənin yalnız bir hissəsidir.”

Erkən homininlərin təkamül modellərini təhlil edən tədqiqatçılar tanış bir dövr aşkar etdilər: əvvəlcə ekoloji rəqabət minimal olduqda növlər sürətlə yaranır, sonra rəqabət gücləndikcə və nişlər dolduqca sabitləşir və azalır. Lakin müasir insanları da əhatə edən Homo cinsi bu tendensiyadan kənara çıxmışdır. Van Holstein qeyd edir ki, “Nə qədər çox Homo növü olarsa, növləşmə sürəti də o qədər yüksək olub. Bu, təkamül elmində demək olar ki, bənzərsizdir” və bu tapıntıları “qəribə” adlandırıb.

Bu model, təcrid olunmuş mühitləri səbəbindən qeyri-adi növləşmə dinamikası nümayiş etdirən adada yaşayan böcəkləri bir qədər xatırladır.

Hominin Növləşməsinin İzlənməsi

Son onilliklərdə tədqiqatçılar Australopithecus sedibadan Homo floresiensisə qədər bir neçə yeni hominin növü kəşf ediblər. Van Holstein, hominin qalıqları qeydlərində 385-ə yaxın nümunənin tapıldığı və tarixinin müəyyən edildiyi “hadisələri” kataloqlaşdıran yeni bir baza hazırlayıb.

Van Holstein qeyd edir ki, qalıqlar hər zaman bir növün mövcudluq müddətinin etibarlı göstəricisi deyil. “Biz hər zaman bir növün ilk üzvlərini tapdığımız ilk qalıqla kəşf etməyəcəyik,” o izah edir.

Fosilləşmənin uğuru geoloji və iqlim şəraiti – mühitin isti, quru və ya nəmli olması kimi bir sıra amillərdən asılıdır. Bundan əlavə, tədqiqatlar əsasən müəyyən qlobal bölgələrdə cəmləşdiyi üçün bəzi gənc və ya qədim qalıqlar hələ də kəşf edilməmiş qalır.

Bu problemləri aradan qaldırmaq üçün van Holstein, növlərin mövcudluğunun başlanğıcında və sonunda ehtimal olunan populyasiya ölçülərini və ətraf mühitin fosilləşməyə təsirlərini özündə birləşdirən məlumat modelləşdirməsindən istifadə edib. Bu yanaşma, məlum olan əksər hominin növləri üçün zaman sərhədlərini yenidən müəyyənləşdirməyə kömək etdi.

Onun tapıntıları, bəzi növlərin “anaqenezis” – yəni şaxələnmədən birbaşa başqa bir növə tədricən təkamül etdiyi əvvəlki anlayışa meydan oxuyur. Bunun əvəzinə, bu növlər “tomurcuqlanmış” ola bilər, yəni yeni bir növ şaxələnərkən orijinal növ mövcudluğunu davam etdirmişdir. Məsələn, bir vaxtlar Australopithecus afarensisin Australopithecus anamensisdən anagenezis yolu ilə birbaşa təkamül etdiyi düşünülürdü, lakin yeni məlumatlar onların təxminən yarım milyon il birlikdə yaşadığını göstərir.

Bu təhlil həm də əvvəllər düşünüldüyündən daha çox hominin növlərinin birgə yaşadığını və bir-biri ilə rəqabət apardığını ortaya çıxardı. Paranthropus kimi erkən homininlər yeni qida mənbələrindən istifadə etmək üçün fiziki olaraq təkamül etmiş ola bilsələr də, bizim Homo cinsimizdəki təkamül daha çox texnoloji yeniliklərə əsaslanmışdır.

Tədqiqatçılar iddia edirlər ki, daş alətlər, od və ya qabaqcıl ov texnikaları kimi texnologiyaların qəbul edilməsi, bir növə yeni fiziki xüsusiyyətlərin inkişafının uzun müddətli prosesi olmadan yeni ekoloji nişləri tez bir zamanda mənimsəməyə imkan verir. Texnologiyadan istifadə etmək və ənənəvi ekoloji nişlərdən kənarda ümumiləşdirmək bacarığı, Homo növlərinin müxtəlifliyinin sürətli artımına təkan verib.

Nəticədə, tipik generalistlər olan Homo sapiens yüksəlişə keçdi. Demək olar ki, hər bir ekoloji nişdə çevik generalistlər kimi rəqabət aparmaq, digər Homo növlərinin nəsli kəsilməsinə səbəb ola bilərdi.

Van Holstein əlavə edib: “Bu nəticələr göstərir ki, baxmayaraq ki, adətən nəzərə alınmırdı, rəqabət insan təkamülündə ümumilikdə mühüm rol oynamışdır. Bəlkə də ən maraqlısı odur ki, bizim öz cinsimizdə bu, indiyə qədər bilinən heç bir digər onurğalı nəsli arasında müşahidə olunmayan bir rol oynamışdır.”

Tapıntılar “Nature Ecology & Evolution” jurnalında dərc edilib.

24 saat