Rəfahda söküntü əməliyyatları sürətlənir: Humanitar fəlakət təhdidi
İsrailin Qəzzanın cənubunda, Rəfah qubernatorluğunda həyata keçirdiyi söküntü əməliyyatları kəskin şəkildə sürətlənib. Al Cəzirənin Sanad araşdırma qrupu tərəfindən aparılan təhqiqat bu faktı üzə çıxarıb. İsrailin müdafiə nazirliyi 600 min insanın Qəzzanın cənubundakı əraziyə köçürülməsi planını elan edib. Müşahidəçilər bu əraziləri "toplama düşərgələri" adlandırır və planın zolağın bütün əhalisini əhatə edəcək şəkildə genişləndiriləcəyini bildirirlər.
Sanadın 4 iyul 2025-ci il tarixinə qədər olan peyk görüntülərinin təhlili göstərir ki, Rəfahda sökülən binaların sayı 4 aprel 2025-ci ildəki 15 min 800-dən 28 min 600-ə yüksəlib. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Peyk Mərkəzinin (UNOSAT) məlumatına görə, bu, aprelin əvvəli ilə iyulun əvvəli arasında təxminən 12 min 800 binanın dağıdılması deməkdir. Bu kəskin sürətlənmə İsrailin 2025-ci ilin mart ayının sonunda Rəfaha yeni hücumu ilə eyni vaxta təsadüf edib.
"Humanitar şəhər" planı
İsrailin müdafiə naziri İsrail Katz bazar ertəsi jurnalistlərə bildirib ki, saziş əldə olunan hər hansı atəşkəs müqaviləsindən sonra 60 gün ərzində sahilboyu Əl-Məvasi ərazisində yaşayan ilkin 600 min fələstinli Rəfaha köçürüləcək. Nazir bu ərazini fələstinlilər üçün yeni bir "humanitar şəhər" adlandırıb. Katzın sözlərinə görə, Qəzzanın bütün mülki əhalisi – iki milyondan çox insan – sonda bu cənub şəhərinə köçürüləcək.
Reuters tərəfindən əldə edilən, ABŞ-ın dəstəklədiyi Qəzza Humanitar Fondu (GHF) adını daşıyan təklifdə "Humanitar Tranzit Sahəsi" üçün planlar ətraflı şəkildə izah olunub. Bu sahədə Qəzza sakinləri "müvəqqəti olaraq məskunlaşacaq, radikallaşmadan təmizlənəcək, cəmiyyətə yenidən inteqrasiya olunacaq və istədikləri təqdirdə köçməyə hazırlaşacaqlar". Nazir qeyd edib ki, İsrail fələstinliləri Qəzza zolağından digər ölkələrə "könüllü olaraq miqrasiya etməyə" təşviq etməyi ümid edir və bu plan "yerinə yetirilməlidir". O, həmçinin vurğulayıb ki, plan İsrail ordusu tərəfindən deyil, hansı təşkilatların həyata keçirəcəyi göstərilmədən beynəlxalq qurumlar tərəfindən idarə olunacaq.
İsrail tərəfindən qadağan edilmiş Fələstinli Qaçqınlar üçün Birləşmiş Millətlər Təşkilatı agentliyinin (UNRWA) rəhbəri Philippe Lazzarini, sonuncu kütləvi məcburi köçkün planı barədə xəbərdarlıq edib. O bildirib ki, "bu, Misir sərhədində fələstinlilər üçün, nəsillər boyu dəfələrlə köçürülən insanlar üçün de fakto nəhəng toplama düşərgələri yaradacaq" və əlavə edib ki, bu, "fələstinliləri öz vətənlərində daha yaxşı gələcək perspektivlərindən məhrum edəcək". İsrailli siyasi şərhçi Ori Goldberg isə Al Cəzirəyə deyib ki, bu plan "bütün faktlara və məqsədlərə görə fələstinlilər üçün cənubi Qəzzada bir toplama düşərgəsidir", yəni İsrail "beynəlxalq humanitar hüquqa görə açıq cinayət" törədir. O qeyd edib ki, "buna çox ciddi yanaşılmalıdır" və fələstinli əhalinin "içəri buraxılacaq, lakin çıxarılmayacaq qapalı bir şəhərdə cəmləşdirilməsi" işinin mümkünlüyünü şübhə altına alıb.
Dağıntıların miqyası və bəzi istisnalar
Hazırda bir vaxtlar təxminən 275 min insanın yaşadığı Rəfah demək olar ki, xarabalıqlar içindədir. Bu ilin aprelindən bəri İsrailin törətdiyi dağıntıların miqyası Rəfahın müəyyən məhəllələri araşdırıldıqda daha aydın görünür.
Əl-Zuhur məhəlləsi
Əl-Cneyna məhəlləsi
Tel əs-Sultan məhəlləsi
İsrail 19 mart 2025-ci ildə Həmasla sonuncu atəşkəs razılaşmasını pozduqdan sonra onun qüvvələri birbaşa bir neçə qurumu hədəf alıb. Sanad Rəfah şəhərinin qərbində, Tel əs-Sultan məhəlləsində yerləşən bəziləri daxil olmaqla, dağıdılmış altı təhsil müəssisəsini müəyyən edib. Lakin peyk məlumatları göstərir ki, bəzi əsas obyektlərə toxunulmayıb; 40 təhsil müəssisəsi – 39 məktəb və bir universitet – sağlam qalıb. Səkkiz tibb mərkəzi də hələ də fəaliyyət göstərir.
Sanad belə qənaətə gəlib ki, seçici dağıntının bu nəzərə çarpan nümunəsi Rəfahdakı bu obyektlərin qorunmasının təsadüfi olmadığını güclü şəkildə göstərir. Əksinə, bu, İsrailin Qəzza əhalisinin hamısını Rəfaha köçürmək üçün təklif olunan planının növbəti mərhələsində bu yerlərdən istifadə etmək niyyətində olduğunu göstərir. Saxlanılan təhsil və tibb binaları onsuz da on minlərlə məcburi köçkün fələstinli üçün kritik humanitar sığınacaqlar kimi xidmət edir.
Müharibənin şimaldan cənuba ilkin köçkün dalğası Qəzza zolağının beş qubernatorluğundakı 154 Birləşmiş Millətlər Təşkilatı obyektinə, o cümlədən məktəblərə, anbarlara və sağlamlıq mərkəzlərinə kütləvi insan axınına səbəb olub. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Fələstinli Qaçqınlar üzrə Agentliyi (UNRWA) 2024-cü ilin yanvar ayına dair Vəziyyət Hesabatına görə, bu obyektlər artıq təxminən 1.4 milyon məcburi köçkünə sığınacaq verib ki, bu da hər obyektə orta hesabla 9 min insan düşür. Əlavə 500 min insan isə digər xidmətlərdən dəstək alıb. Hesabatda həmçinin qeyd olunur ki, bəzi sığınacaqlarda bu say 12 min nəfəri keçir ki, bu da nəzərdə tutulan tutumun dörd qatıdır.
UNRWA-nın bu il iyulun 5-nə olan son hesabatına görə, Qəzzada 1.9 milyon insan məcburi köçkün vəziyyətində qalır. Rəfah bölgəsinin 2024-cü ilin mayından 2025-ci ilin mayınadək peyk görüntülərinin təhlili göstərir ki, İsrail qüvvələri Rəfahda, o cümlədən humanitar yardım paylanması üçün nəzərdə tutulmuş ərazilərdə iki fazalı əməliyyat keçirib. Birinci Faza 2024-cü ilin mayında hərbi əməliyyatın başlaması ilə başlayıb, bu müddətdə şərqi Rəfahın əksər hissəsində və qərbi Rəfahın bəzi hissələrində hədəf alınan zonaların əksər binaları sökülüb. Bu ilin aprelində başlayan İkinci Faza isə qalan yaşayış binalarının davamlı söküntüsünü əhatə edib. Bu faza həmçinin torpaq düzləndirmə işlərini və bu yardım mərkəzlərinin fəaliyyətini asanlaşdırmaq üçün giriş yollarının tikintisini də əhatə edib.
Britaniyalı israilli analitik Daniel Levy Al Cəzirəyə bildirib ki, İsrail Rəfahı "mümkün qədər çox fələstinlini ərazidən etnik təmizləmə, fiziki olaraq çıxarmaq üçün bir keçid məntəqəsi" kimi istifadə etmək niyyətindədir. Hazırda mübahisəli Qəzza Humanitar Fondu (GHF) tərəfindən inhisar altına alınan yardımın paylanması da "fələstinliləri hərəkət etdirmək, köçürmək və məhdudlaşdırmaq üçün sosial-demoqrafik mühəndislik planının qəsdən bir hissəsidir" – Levy vurğulayıb.
Atəşkəs danışıqları
Katzın bu açıqlaması ABŞ prezidenti Donald Trampın Qəzzada müharibəni bitirmək və Həmasın əlində qalan əsirləri geri gətirmək üçün təkan verdiyi danışıqlar çərçivəsində Netanyahunun ABŞ-a, ABŞ prezidenti Donald Trampla görüşə gəlməsindən bir gün sonra verilib. Netanyahu, Həmasın Qəzzada hakimiyyətdə qalmasına səbəb olacaq hər hansı bir razılaşmaya qarşı olduğunu vurğulayıb. O, təyyarəsinə minməzdən əvvəl jurnalistlərə deyib: "İyirmi canlı əsir və otuz ölü var. Mən, biz, onların hamısını geri qaytarmağa qərarlıq". Lakin əlavə edib: "Biz Qəzzanın bir daha İsrail üçün təhlükə təşkil etməyəcəyinə əmin olmaqda qərarlıyıq. Bu isə bir şeyi ifadə edir: Həmasın hərbi və idarəetmə imkanlarının yox edilməsi. Həmas orada olmayacaq".
Bu həftə İsrail danışıqlar qrupu Həmasla dolayı danışıqlar üçün Dohada idi. Tramp çərşənbə axşamı bildirib ki, İsrail son atəşkəs təklifini qəbul edib. Bu təklif 10 canlı və 18 ölü əsiri beş ayrı mərhələdə azad etməyi, bunun müqabilində 60 günlük atəşkəs, zolağa humanitar yardım axını və İsrail həbsxanalarında saxlanılan bir çox fələstinli məhbusun azad edilməsini nəzərdə tutur. Həmas təklifə "müsbət" cavab verdiyini bildirib, lakin təklif olunan barışığın müvəqqəti xarakteri ilə bağlı öz iradlarını və bəzi tələblərini vurğulayıb. Netanyahunun ofisi Həmasın yardım mexanizmləri və İsrailin hərbi geri çəkilməsi ilə bağlı şərtlərini "qəbuledilməz" adlandırıb.
Etnik təmizləmə: "Son oyun"
Hələ də mübahisəli məqam İsrailin Rəfahın şimalında yerləşən Moraq Dəhlizinə nəzarətidir. Bu, İsrailə Rəfahı nəzarət altında saxlamağa və təcrid etməyə, kütləvi qovulma planının həyata keçirilməsinə kömək edəcək. Katz bazar ertəsi verdiyi açıqlamada, İsrailin potensial 60 günlük atəşkəsdən dəhlizin cənubunda yeni "humanitar şəhər" qurmaq üçün istifadə edəcəyini və ordunun Qəzza ərazisinin demək olar ki, 70 faizini nəzarətdə saxlayacağını bildirib.
Haaretz qəzetinin israilli köşə yazarı Gideon Levy Al Cəzirəyə deyib ki, danışıqlar müvəqqəti atəşkəsdən, İsrail əsirlərinin və fələstinli məhbusların azad edilməsindən artıq bir nəticə verməyəcək, çünki "Netanyahu müharibənin bitməsini istəmir". Müşahidəçilər deyirlər ki, ABŞ prezidenti Donald Tramp müttəfiqini daimi bir razılaşmaya məcbur edə bilsə də, ABŞ prezidenti öz nüfuzunu işə salmağa meylli görünmür. "Son oyun etnik təmizləmədir," Levy deyib. "Bu həyata keçiriləcəkmi? Şübhələrim var. Lakin onlar artıq ərazini hazırlayırlar və əgər dünya passiv qalarsa və ABŞ yaşıl işıq yandırarsa, bu işə yaraya bilər."