Mərcan riflərinin Yerin İqlim Tənzimlənməsində Gizli Rolu
Adətən mərcan rifləri dedikdə, parlaq balıqlar, şəffaf sular və rəngarəng mərcanlar gözümüz önünə gəlir. Lakin bu təbii möcüzələr planetimizi daha dərin yollarla da formalaşdırıb.
Yeni araşdırmalar göstərir ki, mərcan rifləri 250 milyondan çox ildir ki, Yerin iqlim tənzimlənməsində və həyatın inkişafında mühüm rol oynayır. Onlar geologiya, kimya və biologiyanı vahid, nəhəng bir planetar əlaqəyə bağlayır. Yüz milyonlarla illik tarix boyu riflərin yaranması və yox olması, keçmiş karbon dioksid şoklarından sonra bərpa sürətini müəyyən edərək, bu gün üçün həyati dərslər verir.
İstilikdən Soyuqluğa Dəyişən İqlim
Yerin iqlimi uzun tarixi ərzində isti və soyuq dövrlər arasında dəyişib. Bu dəyişikliklər karbon dioksidin atmosferə daxil olma və çıxma mexanizmləri ilə əlaqədardır, çünki havada daha çox karbon yüksək temperaturlara səbəb olur. Bu prosesin böyük hissəsi qurudakı kimyəvi reaksiyalar və okeanda karbonat minerallarının çökməsi vasitəsilə baş verir.
Bu tarazlığın əsas hissələrindən biri okean alkaliliyidir. Bu, okeanın turşuları neytrallaşdırma və karbon dioksid udma qabiliyyətini təsvir edir. Mərcan riflərinin bu prosesə necə təsir etdiyini araşdırmaq üçün biz qədim coğrafiyanın, çay sistemlərinin və iqlimin rekonstruksiyalarından istifadə etdik. Daha sonra, Trias dövrünə (təxminən 250-200 milyon il əvvəl) qədər kompüter modelləri işlətdik. Bu dövr ilk dinozavrların meydana gəldiyi vaxt idi. Bu alətlər mərcan riflərinin böyük karbon dioksid emissiyalarından sonra Yerin bərpa sürətinə necə təsir etdiyini ortaya qoydu.
İki Əsas Rejim
Biz Yerin mərcan riflərinin vəziyyətindən asılı olaraq iki əsas rejim arasında keçid etdiyini müəyyən etdik.
Birinci rejim tropik sahil zolaqları geniş olduqda və riflər inkişaf etdikdə baş verir. Bu, kalsium karbonatın (mərcanları formalaşdıran kimyəvi birləşmə) dayaz dənizlərdə yığılmasına səbəb olur. Kalsium suyu daha qələvi edir, buna görə də mərcanda saxlanıldıqda okean daha az qələvi olur. Alkalilik azaldıqda, okean karbon dioksidi udma qabiliyyətinin bir hissəsini itirir. Nəticədə, vulkan püskürmələri kimi səbəblərdən karbon səviyyəsi artdıqda, atmosferin bərpası yüz minlərlə il çəkə bilər.
İkinci rejim iqlim dəyişdikdə, dəniz səviyyəsi düşdükdə və ya tektonik proseslər dayaz yaşayış yerlərini məhdudlaşdırdıqda, riflərin kiçilməsi və ya yox olması ilə əlaqədardır. Bu zaman kalsium okeanın dərinliklərində yığılır və onu daha qələvi edir. Bu isə o deməkdir ki, okean karbon dioksidi daha sürətlə uda bilir. Bu rejim Yerin iqlim tənzimlənməsi mexanizmində əsaslı dəyişiklik deməkdir.
Bərpa Müddətindəki Dəyişiklik
Hansı rejimdə olmasından asılı olaraq, Yer atmosferdəki karbon səviyyəsinin eyni artımına çox fərqli reaksiya verir.
Riflərin üstünlük təşkil etdiyi fazalarda bərpa prosesi yavaşlayır, çünki dayaz dənizlər okeanın karbonu udmasına kömək edəcək həll olunmuş mineralları (ionları) tutub saxlayır.
Riflərin çökdüyü fazalarda bərpa sürətlənir, çünki okeanın bufer sistemi daha güclü olur və karbon dioksidi daha yaxşı uda bilir. Bu növbəli dövrlər 250 milyon ildən çoxdur ki, davam edir. Onlar iqlim ritmlərini formalaşdırıb və dəniz həyatının təkamülünə təsir ediblər.
Plankton Əlaqəsi
Riflərin çökməsi ilə baş verən tək şey bu deyil.
Kalsium və karbonat ionları sahil dənizlərindən açıq okeana keçdikdə, qida maddələri də onları izləyir. Bu, planktonların böyüməsini sürətləndirir. Bu kiçik yosunlar səthə yaxın karbonu udur və öldükdə okeanın dibinə aparır, burada dərin dəniz çöküntülərində qalır.
Fosil qeydləri göstərir ki, riflərin çökdüyü dövrlərdə daha çox yeni plankton növləri təkamül edib. Əksinə, riflərin dominant olduğu fazalarda təkamül dəyişikliyi daha yavaş idi, çünki açıq okeanda planktonlar üçün daha az qida maddəsi var idi. Mahiyyət etibarı ilə, riflərin yüksəlişi və çöküşü okean bioloji təkamülünün tempini müəyyən etməyə kömək edib. Bu bioloji təsir isə riflərin karbon dövranına və qlobal iqlim tənzimlənməsinə təsirini daha da gücləndirib.
Dərin Keçmişdən Bir Mesaj
Bu gün bəşəriyyət atmosferə karbon dioksidini Yerin tarixindəki ən böyük karbon pozuntuları ilə müqayisə edilə bilən sürətlə əlavə edir. Eyni zamanda, mərcan rifləri istiləşmə, turşulaşma və çirklənmə səbəbindən azalır.
Əgər mövcud rif itkisi qədim rif-çökmə hadisələrini əks etdirirsə, kalsium və karbonatlar yenidən dərin okeana keçə bilər. Nəzəri cəhətdən, bu, uzunmüddətli dövrdə karbon dioksidin udulmasını gücləndirə bilər. Lakin bu, yalnız fəlakətli ekoloji itkidən sonra mümkün olar.
Əsas dərs budur ki, Yer bərpa olacaq – lakin insan zaman miqyasında deyil. Geoloji bərpa minlərlə, hətta yüz minlərlə il çəkir.
Oxucu Şərhləri
Hələlik heç bir şərh yazılmayıb. İlk şərhi siz yazın!
Şərh Yaz