Müasir üzlər Neandertallardan niyə fərqlənir

Üzlərimiz bizi təkcə digər insanlardan deyil, başqa növlərdən də fərqləndirir. Neandertalların qabarıq çənələri və enli burunları var idi, onların üz inkişafı sümüklü qayalar kimi irəli çıxırdı. Uzaq qohumlarımız şimpanzelərin isə güc üçün yaradılmış cizgiləri mövcuddur. Müasir insanların insan üzü isə əksinə, təvazökar, kiçik, yastı və zərifdir. Yeni bir araşdırmada tədqiqatçılar insan üzünün nəsli kəsilmiş qohumlarımız Neandertalların və primat qohumlarımız şimpanzelərin üzlərindən necə fərqli böyüdüyünü müəyyən ediblər. 3D skanlar, həndəsi modelləşdirmə və mikroskopik səth analizlərinin birləşməsindən istifadə edən qrup, burun və yuxarı çənəni əhatə edən orta üzün körpəlikdən yetkinliyə qədər olan üz inkişafını xəritələndirib. Almaniyadakı Maks Plank Təkamül Antropologiyası İnstitutunun alimləri müəyyən ediblər ki, insan üzü, Neandertalların və ya şimpanzelərin üzlərindən fərqli olaraq, yeniyetməlik dövründə böyüməsini dayandırır. Baş müəllif Aleksandra Şux bildirib ki, “Əldə etdiyimiz nəticələr göstərir ki, inkişafda, xüsusilə də sonrakı böyümə mərhələlərindəki dəyişikliklər daha kiçik üzlərə səbəb olub. Uzun müddət böyüməyə davam edən Neandertallar və şimpanzelərlə müqayisədə, insan üz inkişafı yeniyetməlik dövründə daha tez dayanır və nəticədə yetkinlikdə daha kiçik bir üz formalaşır."

Üç Üzün Hekayəsi

İnsan üzü digər primatlardan daha yastı olması ilə tanınır. Neandertalların isə geniş burunları və nəhəng yanaq sümükləri ilə qabarıq, irəli çıxıntılı üzləri var idi ki, bu cizgilər tez-tez "möhkəm" olaraq təsvir edilir. Şimpanzelər də üzlərini irəli doğru daşıyır. Bu yeni araşdırma həmin fərqlərin "necə" yarandığını araşdırdı.

Dünyanın müxtəlif yerlərindən 128 müasir insanın, 33 şimpanzenin və 13 Neandertalın kəllə sümüklərindən istifadə edərək – bəziləri körpə, bəziləri tam inkişaf etmiş – tədqiqatçılar üzün zamanla necə dəyişdiyini izləyiblər. Onlar təkcə sümüklərin formasını və ölçüsünü deyil, həm də səthlərində baş verən hüceyrə fəaliyyətini ölçüblər.

Üz sümüklərini iki əsas proses formalaşdırır: sümük əmələ gəlməsi və sümük rezorbsiyası (sorulması). Təsəvvür edin ki, kiçik heykəltəraşlar hüceyrə-hüceyrə material əlavə edib yonturlar. Həyatın müxtəlif mərhələlərində bu molekulyar heykəltəraşların harada və necə işlədiyini araşdıraraq, qrup üz inkişafını (hətta nəsli kəsilmiş Neandertallarda belə) bərpa edə bilib.

Şimpanzelər və Neandertallarda üzün yenidən qurulması uzun müddət davam edib. Onların üzləri yeniyetməlik dövrünə qədər böyüməyə və irəli çıxmağa davam edirdi. Xüsusilə Neandertallarda burun və yanaqlar ətrafındakı sahələrdə güclü fəaliyyət müşahidə olunurdu ki, bu da orta üzü xaricə doğru itələyirdi. Bu, onların üz formalarının soyuq iqlimlərdə daha yaxşı nəfəs almağa və ya böyük qüvvə ilə çeynəməyə kömək etdiyini irəli sürən əvvəlki tədqiqatlarla uyğundur.

Bəs insanlarda necə? Alimlər yazırdılar ki, "Böyümə yeniyetməlik dövründə daha erkən və kəskin şəkildə yavaşlayır." Bu yavaşlama mikroskop altında görünür. Müasir insanlarda üz boyunca daha az sümük rezorbsiyası müşahidə olunub ki, bu da hüceyrə fəaliyyətinin azaldığını göstərir.

Zərif İnsanlar

Bu erkən yavaşlama, müasir insanların daha zərif formalı olma meyli ilə xarakterizə olunan daha geniş təkamül trendi – qrasilizasiyanın bir hissəsidir. Sümüklərimiz daha nazik, əzələlərimiz daha kiçik, üzlərimiz isə əvvəlki homininlərin üzlərindən daha yastıdır. Bəs bunun səbəbi nədir?

Bəzi antropoloqlar bunu pəhrizdəki dəyişikliklərlə əlaqələndirirlər. Alətlər və yemək bişirmə qidanın çeynənməsini asanlaşdırdıqca, böyük, stresə davamlı çənə və dişlərə ehtiyacımız azalmış ola bilər. Digərləri isə dəyişikliyi beyin inkişafı ilə əlaqələndirir. Beyinlərimiz böyüdükcə və kəllə sümüklərimiz onlara uyğunlaşmaq üçün yenidən qurulduqca, insan üzü aşağı və içəri doğru itələnmiş ola bilər.

Daha bir, hətta daha gözlənilməz ehtimal isə şəxsiyyətimizdir. "Özünə-evciləşdirmə" hipotezinə görə, insanlar nəsillər boyu daha sosial, daha az aqressiv fərdləri seçmiş ola bilərlər. İtlərin evcilləşdirmə nəticəsində sallanmış qulaqlar və qısa burunlar inkişaf etdirdiyi kimi, insanlar da daha "xoş" olmağın bir yan məhsulu olaraq daha yastı üzlər inkişaf etdirmiş ola bilərlər. Bu sonuncu fikir, şübhəsiz ki, spekulyativdir (demək olar ki, gülünc dərəcədə), lakin digərləri də elədir. Həqiqət budur ki, insan üzünün Neandertallardan daha tez niyə böyüməyi dayandırdığını bilmirik; bu, yenə də "necə" haqqında bir araşdırmadır.

Şux qeyd edir ki, "Əsas inkişaf dəyişikliklərini müəyyən etmək, insan təkamülü boyunca növə xas xüsusiyyətlərin necə ortaya çıxdığını anlamağa imkan verir."

İnsan Üzü Neandertallar Kimi Böyüsəydi Nə Olardı?

Tədqiqatçılar Neandertal körpəsinin üzünün insan üz inkişafı xətti üzrə böyüsəydi və ya bir şimpanzenin üzü Neandertal kimi böyüsəydi nə baş verəcəyini merak etdilər. Bunu öyrənmək üçün bəzi simulyasiyalar apardılar.

Neandertal körpələrinin müasir insanlar kimi böyüdüyü modelləşdirildikdə, onların yetkin üzləri qeyri-adi dərəcədə kiçik və çəkilmiş — əsasən, daha çox insanabənzər şəkildə formalaşdı. Senarini tərsinə çevirdikdə isə, Neandertal vaxt xətti üzrə böyüyən insan körpələrində nəhəng, irəli çıxan üzlər inkişaf etdi.

"Böyümə və sümük yenidən formalaşmasında növə xas fərqlər yetkin morfologiyanı əhəmiyyətli dərəcədə formalaşdırır", — deyə araşdırma yekunlaşdırılır. Başqa sözlə, seçilən yol – böyümənin tempi və nümunəsi – üzü genetika qədər dəqiq oyur.

Tapıntılar "Journal of Human Evolution" jurnalında dərc olunub.

24 saat