Myanma üsyançılarının strateji yürüşü: Çin və Hindistanın diqqəti

Myanmarın qərbində strateji əhəmiyyətli Raxayn ştatı kritik bir mərhələyə qədəm qoyub. Arakan Ordusu (AA) regionda nəzarəti ələ keçirməyə yaxınlaşdıqca, bu vəziyyət ölkənin vətəndaş müharibəsinin və regional geosiyasətin gedişatını köklü şəkildə dəyişə bilər. Myanmarın hərbi hökuməti başqa yerlərdə bəzi əraziləri geri qaytarsa da, Arakan Ordusu hazırda Benqal körfəzində yerləşən və Banqladeşlə həmsərhəd olan Raxayn ştatının 17 rayonundan 14-ünə nəzarət edir. Hərbi idarəçilərə qarşı qazanılan qələbələrdən sonra üsyançı qrup, Raxayn ştatının qalan hissələrini, o cümlədən paytaxt Sittve, Hindistanın əsas liman layihəsini və Çinin “Bir Kəmər, Bir Yol” təşəbbüsünün mərkəzi olan neft və qaz boru kəmərlərinə, həmçinin dərin dəniz limanına ev sahibliyi edən Kyaukphyunu ələ keçirməyə and içib. Analitiklər üsyançı qrup üçün həlledici hücum imkanının açıq olduğunu qeyd edirlər. Lakin Arakan Ordusunun öz müqəddəratını təyinetmə uğrunda Myanmar hərbi hökumətinə qarşı mübarizəsi dərinləşən insani böhran və silahlı qrupun Raxayn ştatında müsəlman əksəriyyətli rohinqyalılara qarşı ciddi zorakılıqları barədə artan xəbərlər fonunda cərəyan edir. Myanmar ordusunun Raxayn ştatına (tarixi adı Arakan) tədarük blokadası, BMT-nin məlumatına görə iki milyondan çox insanın aclıq riski ilə üz-üzə qaldığı böhranı daha da ağırlaşdırıb. Dünya Ərzaq Proqramı bu ayın əvvəlində mərkəzi Raxayn ştatındakı ailələrin 57 faizinin əsas qida ehtiyaclarını qarşılaya bilmədiyini – bu rəqəmin dekabr ayında 33 faiz olduğunu bildirmişdi. Minlərlə mülki şəxs mühasirəyə alınmış Sittvedə sıxışıb qalıb və hazırda bura yalnız dəniz və hava yolu ilə əlçatandır. Sakinlər qiymətlərin kəskin artdığını təsvir edirlər; bir zamanlar 2 dollara satılan donuz əti indi 13 dollardan çoxdur. Yerli media öz həyatına qıyan çarəsiz insanlar, dilənçilik edən ailələr, artan seks işi və hüquq-mühafizə orqanlarının fəaliyyəti iflic olduğu üçün gündüz oğurluqları barədə xəbərlər yayıb. Təyyarə ilə yaxınlarda oranı tərk edən bir sakin Sittvedəki artan cinayət təhlükəsi barədə danışıb: “Onlar günün günorta çağı evlərə soxulan qanqsterlər kimidir. Hətta mebelləri də aparırlar.” Sittvedən adının çəkilməsini istəməyən bir mənbə Al Jazeera-ya bildirib ki, ordu ilə əlaqəli silahlı qrup olan Arakan Azadlıq Ordusu, yerli əhali arasında söhbətləri izləyir, qoşunlar evlərə basqın edir və sakinlərin döymələrini Arakan Ordusu dəstəyinin əlaməti kimi yoxlayırlar. Mənbə “Vəziyyət proqnozlaşdırıla bilməzdir. Nə baş verəcəyini təxmin edə bilmərik”, – deyib. Arakan Ordusunun siyasi qanadı olan Birləşmiş Arakan Liqasının (ULA) nümayəndəsi Sittveni hərbi idarəçiliyin “bariz nümunəsi” kimi təsvir edərək, rejimin liderlərinin onilliklər boyu “Arakanı işğal olunmuş ərazi kimi” qəbul etdiyini söyləyib.

Artan Mülki Təlafat və Məcburi Hərbi Xidmət

Arakan Ordusu Raxayn ştatı boyunca irəlilədikcə, hərbi hökumət hava zərbələrinə əl atıb – generallar 2021-ci ildə hakimiyyəti ələ keçirəndən bəri ölkə daxilində istifadə olunan bir taktika. Raxayn ştatında ULA, 2023-cü ilin sonu ilə 2025-ci ilin ortaları arasında hava hücumları nəticəsində 96-sı uşaq olmaqla 402 mülki şəxsin öldüyünü bildirib. Daha 26 mülki şəxs isə bu il artilleriya, minalar və ya məhkəmədən kənar qətllər nəticəsində həlak olub. ULA nümayəndəsi mülki şəxslərə qarşı hava zərbələrinin “gözəçarpan hərbi nəticələr verə bilməyəcəyini” deyib, bu taktikaları 2021-ci il çevrilişindən bəri döyüşlərdə 80 mindən çox insanın öldüyü bir ölkədə “terrorizm” adlandırıb. Davam edən vətəndaş müharibəsi fonunda həm Arakan Ordusu, həm də Myanmar ordusu qüvvələrini gücləndirmək üçün məcburi hərbi xidmətə çağırış tətbiq edib. Arakan Ordusu may ayından etibarən 18-45 yaş arası kişiləri və 18-25 yaş arası qadınları “milli azadlıq müharibəsi” kampaniyası çərçivəsində orduya cəlb edib, ordu isə 16 aylıq hərbi çağırış kampaniyası ərzində təxminən 70 min kişini öz sıralarına qatıb. Raxayn ştatı etnik zorakılıqlardan da yara alıb, ən qəddar şəkildə 2017-ci ildə ordunun 730 mindən çox rohinqyalıları Banqladeşə qovması ilə nəticələnən əməliyyat zamanı – o dövrdə törədilmiş vəhşiliklər indi şübhəli soyqırım işi kimi Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsində araşdırılır. Bir milyondan çox rohinqya Myanmar-Banqladeş sərhədi boyunca qaçqın düşərgələrində qalır, BMT son 18 ay ərzində 150 min yeni gəliş barədə məlumat verib. Hesabatlar Arakan Ordusunu Raxayn ştatında qalan rohinqya mülki şəxslərə qarşı zorakılıqda, o cümlədən keçən il 600 nəfərin qətli ilə bağlı iddialarda ittiham edir. Arakan Ordusu bu iddiaları rədd edir və insan qalıqlarının görüntülərinin əslində döyüşdə öldürülən hökumət əsgərlərinə aid olduğunu iddia edir. Üsyançıların siyasi qanadı ULA-ya görə, Raxayn ştatındakı nəzarət etdiyi ərazilərdəki “müsəlman sakinlər son tarixin hər hansı digər dövrü ilə müqayisədə daha yaxşı həyat sürürlər”. ULA, hərbi hökumət kimi, icmanın Raxayn ştatına yerli olmadığını nəzərdə tutmaq üçün “rohinqya” terminindən çəkinir. Vəziyyəti daha da mürəkkəbləşdirmək üçün ordu rohinqya icması üzvlərini Arakan Ordusuna qarşı döyüşmək üçün silahlandırıb, bu da Myanmar silahlı qüvvələrinin icmalarına qarşı onilliklərlə davam edən təqiblərdən sonra kəskin bir dönüşdür. Beynəlxalq Böhran Qrupu (ICG) təşkilatı da rohinqya silahlı qruplarının Banqladeşdəki düşərgələrdəki qaçqınları Arakan Ordusuna qarşı səfərbər etmək üçün dini dildən istifadə etdiyini xəbərdar edir. Lakin ICG-nin məlumatına görə, “Arakan Ordusuna qarşı rohinqya üsyanının uğur qazanması çətindir”, bu da Myanmar’da anti-rohinqya əhval-ruhiyyəsini gücləndirə və Banqladeşdən Raxayn ştatındakı evlərinə qayıdan qaçqınların repatriasiyası perspektivlərinə zərər verə bilər. Təsirlər Banqladeşlə də gərginləşməkdədir, hansı ki, Myanmar və Banqladeş arasındakı bütün sərhəd bölgəsinə nəzarət edən Arakan Ordusundan qaçqınları öz ərazilərinə qəbul etməsini istəyir. Dhaka-nın həmçinin Arakan Ordusuna təzyiq göstərmək üçün silahlı rohinqya qruplarını dəstəklədiyi bildirilir, Arakan Ordusu isə Banqladeşin Raxayn ştatında ayrılma zonasını dəstəkləyə biləcəyindən narahatdır, bu da onun dövlət üçün ərazi ambisiyalarını təhdid edir.

Çin Limanı Uğrunda Mübarizə

Sittvedən cənubda, Myanmarı Çinin Yunnan əyaləti ilə birləşdirən ikili neft və qaz boru kəmərləri və Çinin “Bir Kəmər, Bir Yol” infrastruktur layihəsinin bir hissəsi olan dərin dəniz limanı vasitəsilə Kyaukphyu sahil mərkəzi uğrunda həlledici döyüş gözlənilir. Bangkokda yerləşən “Janes” müdafiə nəşrinin analitiki Anthony Davis, Arakan Ordusunun sentyabr-oktyabr ayları arasında musson hücumuna başlaya biləcəyini proqnozlaşdırır, buludlu səmaların ordunun döyüş təyyarələrinin hava hücumlarından qorunmaq üçün bir pərdə rolunu oynayacağını və Kyaukphyunu ələ keçirmə şanslarını artıracağını bildirir. Davis qeyd edib ki, Arakan Ordusu tərəfindən 2024-cü ildə ələ keçirilən sursat ehtiyatları 2026-cı ilə qədər tükənə bilər, Çin təzyiqi isə üsyançıların şimali Myanmara daxil olan silah təchizatını məhdudlaşdıra bilər – bu amillər Arakan Ordusunun hücumlarını indi gücləndirməsinə təcililik qatır. O, 3000 hökumət qoşunlarının Kyaukphyunu qoruduğunu, reaktiv təyyarələr, pilotsuz təyyarələr və dəniz qüvvələri tərəfindən dəstəkləndiyini təxmin edib.

Məcburi hərbi xidmətə çağırışdan sonra ən azı 40 min döyüşçüsü olan – və indi Myanmarın ən böyük etnik ordusu halına gələn Arakan Ordusu Kyaukphyuya hücum üçün 10 min qoşun cəlb edə bilər, Davis deyib. Öz nailiyyətlərinə əsaslanaraq, Davis hesab edir ki, Arakan Ordusu limanı ələ keçirmək üçün “əhəmiyyətli şansa” malikdir, bu da vətəndaş müharibəsinin “ən əhəmiyyətli və ən baha başa gələn kampaniyalarından” biri ola bilər. Davisin qeyd etdiyi Çin sənayesi mənbəyinə görə, Kyaukphyuda təxminən 50 Çin təhlükəsizlik personalı qalır. O, Pekinin AA-nın obyekti ələ keçirə biləcəyini qəbul etdiyinə inanır – yetər ki, onun aktivləri qorunsun. Lakin Pekin də son aylarda Myanmarın hərbi idarəçilərinə dəstəyini gücləndirib. ULA nümayəndəsi Kyaukphyunun Arakan Ordusu üçün “həssas bir ərazi” olduğunu, burada “ən az lazımi gücdən” istifadə etdiyini və “bütün ölkələrdən olan xarici investisiyaları və personalı qorumaq üçün möhkəm siyasət” yürütdüyünü bildirib. Nümayəndə əlavə edib ki, Arakan Ordusu “Çinlə müsbət əlaqələri inkişaf etdirmək üçün bütün mümkün vasitələri davam etdirməyə çalışacaq”.

Genişlənən Müharibə və Regional Təsirlər

Hindistanın da Raxayn ştatında Kaladan nəqliyyat layihəsi vasitəsilə maraqları var. Bu layihə Hindistanın uzaq şimal-şərq regionlarını Hindistan tərəfindən tikilmiş Sittve limanı və Arakan Ordusunun nəzarətində olan ərazilərdən keçən çay marşrutları vasitəsilə Benqal körfəzi ilə birləşdirməyi hədəfləyir. Bu dəhliz Hindistana Banqladeşi yan keçməyə və Myanmarla alternativ ticarət marşrutu yaratmağa imkan verəcək. Analitiklər deyirlər ki, liman, yol və çay şəbəkəsinə nəzarəti ələ keçirmək Arakan Ordusuna Hindistan ticarətini vergiləndirməyə, maliyyəsini gücləndirməyə, eyni zamanda Myanmar ordusunun Yeni Delhi ilə əlaqələrini zəiflətməyə imkan verə bilər. Əgər Arakan Ordusu Raxayn ştatının sahil limanlarını ələ keçirməkdə uğur qazansa, silahlı qrup həm Çin, həm də Hindistan üçün həyati əhəmiyyət kəsb edən nəqliyyat və ticarət qapılarına faktiki olaraq nəzarət edə bilər ki, bu da Myanmar vətəndaş müharibəsində digər heç bir silahlı iştirakçının malik olmadığı bir təsir imkanı yaradacaq. Bu, AA tərəfindən dəstəklənən Arakan Xalq İnqilab Hökumətini regional bir güc mərkəzi kimi yüksəldə bilər, Davis deyib. Myanmar üçün Strategiya və Siyasət İnstitutu bildirir ki, Arakan Ordusu Raxayn ştatından kənarda da yerləşdirilib və hazırda ölkənin ən geniş silahlı qruplar ittifaqına rəhbərlik edir. İnstitut yazıb: “Başqa heç bir etnik silahlı qrup ölkənin yeni nəsil döyüşçüləri arasında belə geniş təsir şəbəkəsi qura bilməyib”. Lakin ordunun ölkənin digər regionlarında itirilmiş əraziləri geri qaytarması və dekabr ayında artıq saxta hesab edilən seçkilərə hazırlaşması fonunda, Arakan Ordusunun bir gün hərbi hökumətlə atəşkəsə razılaşması və ya mübarizəni davam etdirərək təkbaşına orduya qarşı çıxa biləcək qədər güclü olması ehtimalı var. Belə bir ssenari barədə danışan ULA nümayəndəsi, ordunun ənənəvi “parçala və hökm sür” strategiyasına qarşı sayıq olmağa çağırıb. Nümayəndə deyib: “Müharibə tez-tez irəliləyişləri və geri çəkilmələri əhatə edir. Bu dəfə müqavimət qüvvələrinin ölkədə əhəmiyyətli dəyişikliyə nail olacağına əminik.”

24 saat