NASA-nın 2025-dəki 7 inqilabi kəşfi

2025-ci ildə NASA kütləvi ixtisarlar, artan büdcə kəsintiləri və liderlik dəyişiklikləri ilə üzləşərək görünməmiş qeyri-müəyyənliklə mübarizə aparırdı. Bütün bu çətinliklərə baxmayaraq, agentlik yenə də heyrətamiz kosmos kəşfləri əldə etməyi bacardı.

NASA tədqiqatçılarının, robotlarının, teleskoplarının və kosmik gəmilərinin bu il əldə etdiyi biliklər agentliyin əsas missiyasının – havada və kosmosda naməlumları kəşf etmək, insanlığın rifahı üçün innovasiyalar tətbiq etmək və dünya xalqlarına ilham vermək – qorunmasının vacibliyini bir daha vurğulayır.

NASA gələcək illərdə biliklərimizin sərhədlərini genişləndirməyə davam edəcək, lakin irəliyə baxmadan öncə, agentliyin keçən ilki ən böyük kəşflərindən bəzilərini xatırlamağa dəyər. Budur, həqiqətən də fərqlənən yeddi kəşf.

Marsda potensial biosiqnatur

2024-cü ilin iyul ayında Marsın Jezero Kraterini araşdırarkən, NASA-nın Perseverance roveri qeyri-adi bir qayaya rast gəldi. Səthi xaşxaş toxumları və bəbir printi xatırladan ləkələrlə dolu idi. Bu fərqli xüsusiyyətlər, potensial bir biosiqnatur daşıya biləcəyini düşündürərək, Yerdəki elm adamlarının diqqətini dərhal cəlb etdi.

Perseverance qayadan bir nüvə çıxardı və onun səth kimyası ilə tərkibini araşdırmaq üçün elmi alətlərindən istifadə etdi. Stony Bruk Universitetinin planetologiya üzrə dosenti Coel Hurowitzin rəhbərlik etdiyi alimlər qrupu Perseverance-in məlumatlarını təhlil etməyə başladı. Bu ilin sentyabr ayında agentlik tapıntılarını açıqladı. Artıq Çeyava Folls kimi tanınan bu qaya, həqiqətən də Marsda keçmiş həyatın ən aydın əlaməti ola bilər.

Qayada yalnız həyat üçün lazım olan maddələr (üzvi karbon, kükürd, oksidləşmiş dəmir (pas) və fosfor) deyil, həm də Yerdə mikrob metabolizmi ilə əlaqəli minerallar da var. Nature jurnalında dərc olunan bu tapıntılar, mümkün bir biosiqnatura işarə edir, lakin bunu təsdiqləmək üçün elm adamları nüvəni əldə edib Yerdə təhlil etməlidirlər.

Bunun nə vaxt baş verəcəyi hələ də qeyri-müəyyəndir. Mars Nümunə Gətirmə missiyası hazırda NASA memarlığını və cədvəlini yenidən qiymətləndirdiyi üçün tərəddüd içindədir. Buna baxmayaraq, bu kəşf Qırmızı Planetdə keçmiş həyatın sübutlarını axtarışa yenidən təkan verdi.

İnterstelyar obyekt 3I/ATLAS

Astronomların aşkar etdiyi asteroid və kometlərin böyük əksəriyyəti bizim Günəş sistemimizə aiddir, lakin nadir hallarda qalaktikanın uzaq bir küncündən bir göy cismi bizi ziyarət edir. Astronomlar əvvəllər yalnız iki interstelyar obyekt kəşf etmişdilər ki, iyun ayında NASA tərəfindən maliyyələşdirilən Asteroid Yerdə Təsir Xəbərdarlıq Sistemi (ATLAS) üçüncü birini aşkar etdi.

3I/ATLAS adlandırılan bu obyekt, uzaq bir ulduz sistemindən gələn bir kometdir. Dünyadakı astronomlar, o, bir daha görünməzdən əvvəl mümkün qədər çox məlumat toplamaq üçün yarışırlar. İnterstelyar obyektlər, kosmik gəmilərin çata bilmədiyi uzaq dünyaların yaranması, təkamülü və tərkibi haqqında fikir verən digər planet sistemlərindən nümunələr öyrənmək üçün olduqca nadir imkanlar təqdim edir.

Tədqiqatçılar artıq 3I/ATLAS haqqında onun qeyri-adi dərəcədə yüksək karbon qazı tərkibi və inanılmaz yaşı kimi maraqlı təfərrüatları aşkar etmişlər. NASA kometi müşahidə etmək üçün bir neçə fərqli kosmik gəmidən istifadə etmiş, noyabrın 19-da agentlik tərəfindən açıqlanan zəngin məlumat və təsvirlər toplamışdır. Astronomlar 3I/ATLAS Günəş sistemimizdən çıxdıqdan sonra da bu məlumat yığınını təhlil edəcəklər. Bu da ən vacib kosmos kəşfləri sırasında yer alır.

Betelgeyzin yoldaş ulduzu

Orion bürcündəki qırmızı ifratnəhəng Betelgeyzin qəribə parıltı nümunələri illərdir astronomları təəccübləndirmişdi. 2024-cü ildə astronomlar Betelgeyzin bu qəribə fenomeni izah edə biləcək kiçik bir ulduz yoldaşı – BetelBuddy – ola biləcəyini fərz etdilər.

Bu ilin əvvəlində NASA-nın Ames Tədqiqat Mərkəzinin baş elmi işçisi Stiv B. Hovellin rəhbərlik etdiyi bir qrup alim bunun həqiqət olduğunu təsdiqlədi. İyul ayında The Astrophysical Journal Letters jurnalında dərc olunan tapıntıları Havaydakı Gemini Şimal teleskopunun müşahidələrinə əsaslanır.

Tədqiqatçılar, Yer atmosferinin səbəb olduğu kosmosdakı təhrifləri aradan qaldıran "spekl təsvir" adlanan bir texnika istifadə edərək, BetelBuddy-nin yüksək dəqiqlikli təsvirini çəkərək onun xüsusiyyətlərini ilk dəfə üzə çıxardılar.

Bu kiçik, sönük yoldaş ulduzun kəşfi ilə astronomlar nəhayət Betelgeyzin parlaqlığının niyə təxminən 400 günlük bir dövrə ilə, ikinci dövrü təxminən 6 il davam edən bir şəkildə dəyişdiyini başa düşdülər. Dəyişən ulduzlar nisbətən yaygın olsa da, astronomlar əsrlər boyu Betelgeyzin uzun sürən sönmə dövrünü izah etməkdə çətinlik çəkmişdilər. Bu da mühüm kosmos kəşfləri arasında yerini aldı.

Uranın gizli peyki

Əvvəllər görünməyən göy cisimlərinin aşkar edilməsindən danışarkən, NASA-nın Ceyms Vebb Kosmik Teleskopunun bu il Uran ətrafında fırlanan yeni bir peyk kəşf etdiyini bilirdinizmi?

Müvəqqəti olaraq S/2025 U1 adlandırılan peyk o qədər kiçik və zəifdir ki, agentliyin Voyager 2 zondunun 40 il əvvəl Uranın yanından keçməsi zamanı aşkar edilməmişdi. Vebb nəhayət fevral ayının əvvəlində teleskopun inanılmaz güclü Yaxın-İnfraqırmızı Kamerası (NIRCam) sayəsində S/2025 U1-i aşkar etdi.

Bu ilkin aşkarlamadan sonra, Southwest Tədqiqat İnstitutunun (SwRI) Günəş Sistemi Elmi və Kəşfiyyatı Bölməsinin aparıcı alimi Maryame El Moutamidin rəhbərlik etdiyi bir qrup astronom S/2025 U1-in əlavə təsvirini apardı. Bu, peykin Uranın daxili halqalarının kənarında, planetin ekvatorial müstəvisində mərkəzindən təxminən 56.000 kilometr (35.000 mil) məsafədə yerləşdiyini göstərdi.

S/2025 U1, Uran ətrafında aşkar edilən 29-cu peykdir. Təxminən 10 kilometr (6 mil) diametrə malik bu kiçik, əvvəllər gizli qalmış peyk, qaz nəhənginin daha çoxunun ev sahibi ola biləcəyini, sadəcə onları aşkar edə biləcək qədər güclü bir alət gözlədiyini göstərir.

Ən ağır qara dəlik

NASA-nın Habbl teleskopundan və Avropa Cənub Rəsədxanasının Çox Böyük Teleskopundan (VLT) əldə edilən məlumatlardan istifadə edərək, astronomlar indiyə qədər aşkar edilmiş ən kütləvi qara dəliyi tapdılar. Komandanın avqust ayında Monthly Notices of the Royal Astronomical Society jurnalında dərc olunan tapıntıları, Günəşin kütləsindən 36 milyard dəfə böyük olduğu təxmin edilən bir nəhəngi təsvir edir. Bu da kosmos kəşfləri arasında ən böyüklərdən biridir.

Bu nəhəng, Yer kürəsindən 5 milyard işıq ili uzaqda yerləşən Kosmik At Nalı adlı super kütləli bir qalaktikanın mərkəzində yerləşir. Bu qalaktikanın nəhəng ölçüsü fəza-zamanı gözə çarpan şəkildə əyərək, yaxınlıqdakı qalaktikalardan gələn işığı Eynşteyn halqası adlanan at nalı formalı parıltıya çevirir. Bu fenomen astronomlara yeni qara dəliyi aşkar etməkdə mühüm rol oynadı.

Kozmoloji modellər, Kosmik At Nalı kimi daha böyük qalaktikaların ifrat kütləvi qara dəliklərə ev sahibliyi edə biləcəyini proqnozlaşdırır, lakin qara dəlikləri aşkar etmək üçün ənənəvi metodlar onları aşkar edə bilmir. Brazil Universitetinin doktorantı Carlos Melonun rəhbərlik etdiyi araşdırmanın müəllifləri, cazibə linzalamasını VLT və HST-dən alınan məlumatlarla birləşdirərək bu çətinliyin öhdəsindən gəldilər.

Bu ikitərəfli yanaşma, Melonun və həmkarlarının yatan ifrat kütləvi qara dəliyi ətrafına göstərdiyi cazibə təsirini müşahidə edərək aşkar etməsinə imkan verdi. Bu kəşf, elm adamlarının kozmoloji olaraq mümkün olduğunu düşündüklərinin sərhədlərini genişləndirir.

Bennu asteroidi nümunələrində həyat üçün maddələr

2023-cü ildə NASA-nın tarixi OSIRIS-REx missiyası Bennu asteroidindən nümunələrlə Yerə qayıtdı. Agentlik alimləri o vaxtdan bəri bu qiymətli qaya və toz hissəciklərini təhlil etməklə məşğul olublar və bu il bu Yerə yaxın asteroidin həyat üçün maddələr ehtiva etdiyinə dair zəngin sübutlar tapdılar.

Yanvar ayında Nature və Nature Astronomy jurnallarında dərc olunan iki araşdırma, nümunələrdə tapılan duzlu qalıqları təsvir edir. Bu maddə Yerdəki duzların tərkibindən fərqlənsə də, protein əmələ gətirən amin turşuları və RNT və DNT-nin əsasını təşkil edən beş nukleobazanı ehtiva edir. Hələ bu kəşfdən əvvəl, Bennu nümunələrinin ilkin təhlilləri asteroiddə bol karbon və su olduğunu göstərmişdi.

Elə bil ki, bu hələ də çığır açan bir kəşf deyilmiş kimi, Yaponiyanın Tokoku Universitetinin dosenti Yoşihro Furukavanın rəhbərlik etdiyi bir qrup tədqiqatçı indi Bennu nümunələrində şəkər də aşkar edib. Dekabrın 2-də Nature Geoscience jurnalında dərc olunan tapıntıları, Bennu-nun bildiyimiz həyat üçün bütün maddələri daşıdığını təsdiqləyir.

Bu, Bennu kimi asteroidlərin Yerə həyat üçün əsas maddələri çatdırmaqda cavabdeh olduğunu güclü şəkildə göstərir. Maraqlıdır ki, nümunələrdə çatışmayan yeganə şəkər, DNT-nin fundamental bir komponenti olan deoksiriboz idi. Bu, Yerdəki ən erkən həyat formalarının genetik məlumat ehtiva edən və çoxala bilən RNT molekullarından ibarət olduğunu fərz edən RNT dünyası hipotezini dəstəkləyir.

Günəşin indiyə qədər çəkilmiş ən yaxın görüntüləri

NASA-nın Parker Günəş Zondu keçən il, Günəşə hər hansı bir kosmik gəminin indiyə qədər yaxınlaşdığından daha yaxın, günəş səthindən cəmi 6.12 milyon kilometr (3.8 milyon mil) məsafəyə qədər gələrək tarix yazdı. İyul ayında agentlik Parkerin bu yaxın keçid zamanı çəkdiyi heyrətamiz şəkilləri yayımladı. Bu da kosmos kəşfləri baxımından əhəmiyyətli yer tutur.

Zondun Günəş Zondunun Geniş Sahə Təsvirçisi (WISPR) tərəfindən çəkilən yaxın fotolar və videolar, Günəşin koronasını görünməmiş təfərrüatlarla ortaya qoyur. Onlar günəş havasının yüksək dəqiqlikli görünüşünü təmin edir, çoxsaylı koronal kütlə buraxılışlarını və şiddətli günəş küləklərini qeydə alır.

Bu müşahidələr, NASA alimlərinə kosmos havası proqnozlaşdırma yanaşmalarını dəqiqləşdirməyə kömək edəcək, çünki KKB-lər və günəş küləkləri Yer kürəsinin maqnetosferində geomaqnit fırtınalarını tetikləyə bilər. Belə fırtınalar peykləri, enerji şəbəkələrini və etibar etdiyimiz digər texnologiyaları pozur. Geomaqnit fırtınaları tetikləyən qüvvələri anlamaq, bu kritik infrastrukturu qorumaq üçün vacibdir.

24 saat