Neyrobioloq Kukuşkin insan şüurunu ilk hüceyrələrə qədər izləyir

Şüurun Dərki: Kimyəvi Reaksiyalardan Qat-qat Artıq

"Şüur" anlayışı dəqiq təyin olunması çətin olsa da, ətrafdakıları və özünü birinci şəxsin daxili dərki kimi anlaşıla bilər. Dünya gözlər, burun, qulaqlar və əllər vasitəsilə qavranılır, daxili bədən vəziyyətləri isə hüceyrələr arasındakı qarşılıqlı əlaqələr sayəsində izlənilir. Bu məlumat axınları birləşərək dünyanın, oradakı yerimizin və hərəkətlərimizin şəxsi qavrayışını formalaşdırır. Şüurla bağlı davamlı suallardan biri də bu dərk vəziyyətinin necə meydana gəlməsidir. Şüur sadəcə kimyəvi reaksiyaların nəticəsidir, yoxsa burada hansısa əlavə "sirli tərkib hissəsi" var? Nyu York Universitetinin neyroalimi Nikolay Kukuşkin "Bir Əl Çalması: İnsan Aklının Sirrini Açmaq" (Prometheus/Swift Press, 2025) adlı kitabında bu sualları araşdırır. O, bu araşdırmanı Yer kürəsinin ilk DNT molekullarının yaranmasından indiki Homo sapiensə qədər insan şüurunun təkamül tarixini izləməklə aparır. Kukuşkin insan böyrək hüceyrələri kimi qeyri-beyin bioloji sistemlərində, eləcə də dəniz ilbizləri kimi sadə orqanizmlərdə yaddaşı öyrənir. O, özünü "molekulyar filosof" kimi də qəbul edir. "Mən əqli proseslər, həyatın və varlığın fəlsəfi sualları haqqında əsasdan düşünməyi sevirəm," Kukuşkin açıqlayıb. Əvvəlcə rus dilində nəşr olunan "Bir Əl Çalması" kitabının ingilis dilində yeni nəşri işıq üzü görüb.

Şüurun Tərifi və Mexanizmi

Nikolay Kukuşkin şüurun iki cür tərifini irəli sürür: "yuxarıdan aşağıya" və ya onun özünün etdiyi kimi, "aşağıdan yuxarıya". Yuxarıdan aşağıya tərif, şüurun hər şeyin birinci şəxs tərəfindən dərk edilməsi olduğunu, yəni təcrübənin daxili olaraq sadəcə "həyat faktlarından" (bioloji sistemlərdən) fərqli hiss edilməsini vurğulayır. Kukuşkinin fikrincə, fizika özü istiqamətlidir; bir daş aşağı düşmək "istəyir". Bu potensial enerji sistemin enerji minimumuna doğru cazibəsidir və o, hər şeyin belə olduğunu düşünür. Bu, sadəcə mürəkkəblik səviyyəsidir. Bir daş enerji minimumuna doğru cazibə edirsə, bu onun üçün sadəcə düşmək deməkdir. Bir hüceyrə enerji minimumuna doğru cazibə edirsə, bu hüceyrə üçün ətraf mühiti hansısa şəkildə proqnozlaşdırmaq demək ola bilər. Beyinə çatdıqda, milyonlarla neyronun bir-biri ilə əlaqə qurması nəticəsində bu proqnozlaşdırıcı gözləntilər yaranır. Kukuşkinin "aşağıdan yuxarıya" şüur tərifi, beyinimizdə baş verən səbəbiyyətin xüsusi bir formasıdır. Bunun "fərqli" olaraq qəbul edilməsinin səbəbi isə onun dairəvi olmasıdır. Beyinimizdəki şəbəkələr vasitəsilə səbəbiyyətin bu dövranı mövcuddur. Biz yeni məlumatları necə qavradığımıza təsir edən proqnozlar formalaşdırırıq. Bu da öz növbəsində proqnozlarımıza təsir edir; bu da yeni məlumatları necə qavradığımıza təsir edir. Bu dairəvi hərəkət, inanclarımızı, o cümlədən kim olduğumuza, nəyə inandığımıza və harada mövcud olduğumuza dair inanclarımızı daim yenidən qiymətləndirməyimizə səbəb olur. Və bu davamlı hərəkət Kukuşkinin tərifindəki şüurdur.

Süni İntellektlə Müqayisə

Kukuşkinə görə, insan beyini ilə kompüterlər arasındakı fərq, sonuncuların öz qavrayışlarını ("modeli") nəticə çıxarmağa başlamazdan əvvəl formalaşdırmasıdır. Yəni, onlar əvvəlcə öz "inanclarını" formalaşdırır, sonra isə bu inanclara əsaslanaraq proqnozlar yaratmağa başlayırlar. İnsanlar isə bu şeyləri daim dövriyyədə saxlayırlar. Hər bir proqnoz, hər bir inanc, qavradığımız hər şey modeli təsir edir, model isə öz növbəsində qavradıqlarımıza geri təsir göstərir və bu, fasiləsiz bir hərəkətdir. Kukuşkin hesab edir ki, şüura süni kompüterdə nail olmaq mümkündür, lakin bu, fərqli bir mikroçip tələb edir. Hazırda yaddaş və emal ayrı-ayrıdır ki, bu da silikon çiplərin məhdudiyyətidir. Əgər eyni anda həm yadda saxlaya, həm də nəticə çıxara bilən, həmçinin daim öz yeni inanclarını yaradan daha bioloji bənzər bir çipimiz olsaydı, o zaman süni intellektin özü üçün həqiqətən düşünməyə başlayacağını ehtimal etmək olar. Çünki o zaman o, təkcə öyrədildiyi məlumatlar əsasında hərəkət etməklə kifayətlənməz, həm də öz nəticələri əsasında özünü öyrədə bilər.

İnsan Zəkasının Təkamülü

Kukuşkin insanın zəkasının təkamülündə bir neçə mərhələni qeyd edir. Birincisi, bizim bəzən unikal insanlıq kimi qəbul etdiyimiz keyfiyyət, mütləq kateqorik bir fərq deyil, daha çox hamar bir keçiddir. Primat korteksinin (insan beyininin "düşünən hissəsi") ölçüsü sosial qrupun ölçüsü ilə korrelyasiya edir. İnsanlar hər iki kateqoriyada birincidirlər. Nə qədər çox dostunuz olsa, beyininiz bir o qədər böyük olmalıdır, çünki böyük bir insan qrupunun niyyətlərini, motivasiyalarını və emosiyalarını qavramaq həqiqətən bənzərsiz dərəcədə mürəkkəb bir əməliyyatdır. Daha çox insan əlavə etdikcə, bu, eksponensial olaraq daha mürəkkəb olur, çünki təkcə hər bir fərdin nə düşündüyünü deyil, həm də hər bir fərdin digərləri haqqında nə düşündüyünü nəzərə almaq lazımdır. Bu, "sosial beyin hipotezi" adlanır və insanın niyə bu qədər ağıllı olmasını izah edir: biz sosial olduğumuz üçün ağıllıyıq. Ənənəvi olaraq, bunun əksi düşünülürdü: bizim belə böyük bir beyinimiz olduğu üçün sosialıq. Lakin bu hipotez əksini iddia edir. Kollektiv müdafiə səbəbindən sosial olmağa məcbur olduq və bu, beyin üçün idarə edilməsi o qədər mürəkkəb idi ki, biz daha ağıllı olmalı və daha böyük beyinlər inkişaf etdirməli idik. Nəticədə, insan səviyyəsinə çatdıq. İkinci cavab isə dildir. Bəzi mübahisələr olsa da, Homo sapiens yeganə danışan növ olmasa da, dilin heyvan ünsiyyəti ilə insan ünsiyyəti arasındakı keçiddə kateqorik bir fərq olduğunu düşünmək olar. İnsan dili sonsuz yaranma qabiliyyətinə malikdir. Heyvan aləmində sonsuz yaranma qabiliyyətinə malik ünsiyyət sisteminin ekvivalenti, bildiyimiz qədər, yoxdur. Bu, insandan insana "koqnitiv virus" kimi ötürülür və bu ötürülmənin sabitləşdiyi, əsasən "partladığı" bir an olmalıdır. Bizim dil yaratmaq və onu ötürmək üçün təbii bir meylimiz var. Bu, insanların "ağıl nəzəriyyəsinin", yəni başqalarının nöqteyi-nəzərlərini qəbul etmək və anlamaq qabiliyyətinin bir uzantısıdır. Dil və beyin birlikdə təkamül etmişdir, sanki çiçəklər və tozlandırıcılar kimi, qarşılıqlı şəkildə bir-birlərini gücləndirərək inkişaf etmişlər.

Həyatın Dəyişməz Gedişatı

Kukuşkin, Yer kürəsində insanların – və ya onlara bənzər bir orqanizmin – təkamülünün demək olar ki, qaçılmaz olduğunu irəli sürür. O, eukariotların (nüvəli canlıların) Yer tarixində meydana gəlməsini insan növünə qədər demək olar ki, proqnozlaşdırıla bilən bir trayektoriyanı başladan əsas məqam hesab edir. Eukariotlar, bakteriyalar və arxeyalar arasında birləşmə nəticəsində yaranan "superhüceyrələr" idi. Bu yeni hüceyrə, başqa heç kimin əvvəl edə bilmədiyi bir şeyi bacarırdı: digər orqanizmləri bütöv şəkildə yeyib onlardan enerji almaq. O, qidanı özündə saxlaya bilən xüsusi bir membrana və hüceyrənin enerji mərkəzi olan mitoxondrilərə (arxeal hüceyrəyə daxil olan bakteriyalar) malik idi. Bu, eukariotlara misli görünməmiş miqdarda enerji əldə etmə imkanı verdi və təkamül silahlanma yarışını başlatdı. Onlar bu enerjiyə görə acgöz oldular; kütləvi, təsirli, enerji tələb edən hüceyrələr yaratdılar. Lakin indi bu hüceyrələr daim qida tədarükündən, yəni yeyəcək birindən asılı idilər. Əgər enerji əlavə edilməsə, məhv olacaqdı, ətrafdakı hər kəsin də eyni problemi vardı: yemək və yeyilməmək. Bu, daha mürəkkəb hüceyrələrin, daha dolaşıq müdafiə və ya hücum mexanizmlərinin, sonra dişlərin, caynaqların və qabıqların təkamülünü başlatdı. Daha mürəkkəb olduqca, daha həssas hala gəlirsən. Bakteriyalar kütləvi yoxolmalara demək olar ki, əhəmiyyət vermirlər; onlar üçün ətraf mühit fəlakətindən qurtulmaq asandır. Lakin orqanizmlər daha mürəkkəb olduqca, həqiqətən həssas olurlar. Təhlükədən qaçmaq, özünü idarə etmək üçün daha çox üsula investisiya qoymağa başladıq. Bəlkə də qəfil ölümlərinin qarşısını almaq, onlara təhlükənin harada olduğunu bilmək üçün bir beyin vermək, beləliklə ölümdən qaça bilmək üçün. Beyininiz olduqdan sonra, onunla bağlı hər şeyi nəsildən-nəslə ötürülən genetik təlimatlara daxil edə bilməzsiniz. Beyinin əsas məqsədi özü üçün öyrənməkdir. Bunu yaratdıqda, bu orqanizm özü üçün düşünməyə başlayır. Genlərdə təyin olunmayan öz motivasiyalarını əldə etməyə başlayır. Öz düşüncələrini inkişaf etdirməyə başlayır və beləcə bizə qədər gəlib çatırıq. Biz bu trayektoriyanın kulminasiya nöqtəsiyik. Bizim təkamül xəttimizdə, ətrafımızdakı bütün digər canlılarla müqayisədə heç bir xüsusi şey yox idi. Eukariotlar, bakteriyalar və arxeyalarla müqayisədə, insanların ətrafımızdakı bütün canlılar arasında xüsusi olması ilə eyni şəkildə xüsusidir.

24 saat