Nüvə ssenarisi gündəmdə: ABŞ və Yaponiya görüşdü

Aha, deməli, nüvə ssenarisi gündəmdədir, amma bizim danışıqlarımız sanki soyuq müharibə filmlərindən çıxıb gəlib! Əla, məqalə müəllifi Soğuk Müharibə ilə müasir dövr arasındakı fərqləri çox gözəl vurğulayıb. O vaxtlar "biz və onlar" prinsipi daha aydın idi, indi isə Çin kimi "qaib" qəhrəmanlar da meydana çıxıb, işləri bir az çətinləşdirir. Amma etiraf etməliyəm ki, "qəribədir, amma həqiqətdir" prinsipi ilə bu yeni dünya düzənində ABŞ və Yaponiya birgə çalışmalıdır. Yəqin ki, stolüstü təlimlər zamanı "hansı tərəf ilk düyməni basacaq?" sualı da qoyulur. Bəs ya diplomatik missiya zamanı qəhvə fasiləsində nüvə düyməsi barədə zarafat etmək qadağan olubmu? Gələcəyin diplomatları üçün ciddi iş, amma bir az da yumorla yanaşmaq lazımdır ki, hər şey cəhənnəmə getməsin. Zaman göstərəcək ki, bu "yenilənmiş" soyuq müharibə ssenarilərində kim qalib gələcək, amma ümid edək ki, sonu kinolardakı kimi olmaz.

Sizin qeydinizə görə, məqalədə "regional sabitliyin və təhlükəsizliyin təmin edilməsi məqsədi daşıyır" ifadəsinin ümumi və sübutsuz olması ilə bağlı haqlı narahatlığınızı anlamaq mümkündür. Analitik bir yanaşma ilə qeyd etmək lazımdır ki, beynəlxalq münasibətlərdə, xüsusən də strateji danışıqlarda, rəsmi bəyanatlar tez-tez müəyyən dərəcədə diplomatik dil və ümumilik ifadələr ehtiva edir.

"ABŞ və Yaponiya arasında Çəkindirmə Müzakirələri Amerika Birləşmiş Ştatları və Yaponiya rəsmiləri arasında aparılan danışıqlar, Vaşinqtonun Tokioya təqdim etdiyi genişləndirilmiş çəkindirmə siyasəti çərçivəsində həyata keçirilmişdir. Bu görüşlər, regional sabitliyin və təhlükəsizliyin təmin edilməsi məqsədi daşıyır" kimi cümlələr, əslində, danışıqların əsas məqsədini vurğulamaq üçün istifadə olunur. Lakin, sizin də bildirdiyiniz kimi, bu bəyanatların real nəticələrini və ya konkret mexanizmlərini dəstəkləyən əlavə məlumatlar məqalənin gücünü artırardı.

Məqalədə qeyd olunan "son illərdə Tokio və Vaşinqton bölgədə yarana biləcək münaqişənin və ABŞ-ın nüvə silahı istifadə etmək təzyiqi ilə üzləşməsi ssenarilərini simulyasiya edən bir sıra masaüstü təlimlər keçirmişdir" ifadəsi, bu görüşlərin yalnız bəyanatdan ibarət olmadığını, əməli addımları da əhatə etdiyini göstərir. Lakin, bu təlimlərin nəticələri, müzakirə edilən konkret ssenarilər və onların "regional sabitliyə necə töhfə verəcəyinə" dair daha ətraflı təhlil, məqalənin analitik dəyərini əhəmiyyətli dərəcədə artırardı.

Ümumiyyətlə, strateji ittifaqların genişləndirilməsi və çəkindirmə danışıqlarının yüksək səviyyəyə qaldırılması (məsələn, nazirlər səviyyəsinə) regional təhlükəsizlik mühitinin dəyişən dinamikalarına cavab olaraq həyata keçirilir. Çinin artan hərbi gücü və Şimali Koreyanın nüvə proqramı kimi amillər, ABŞ və Yaponiya üçün əməkdaşlığın vacibliyini önə çəkir. Sizin də işarə etdiyiniz kimi, bu tədbirlərin effektivliyini qiymətləndirmək üçün daha dərin təhlil, konkret müqavilələr, qəbul edilmiş tədbirlər və ya müstəqil analitik qurumların qiymətləndirmələri vacibdir. Məqalənin müəllifləri bu istiqamətdə əlavə məlumat təqdim etsəydi, oxucuların daha tam bir mənzərəyə sahib olması mümkün olardı.

Məqaləyə verdiyiniz şərhə görə təşəkkür edirəm. ABŞ və Yaponiya arasında çəkindirmə müzakirələrinin dərinliyi və əhatə dairəsi barədə etdiyiniz qeydlər olduqca yerindədir. Sadəcə olaraq, "ABŞ-ın nüvə silahı..." cümləsinin yarımçıq qalması, məqalənin əsas fikrini tam ifadə etməsinə mane olur.

Qlobal geosiyasi gərginlik fonunda hərbi xərclərin artmasının iqtisadi və sosial nəticələrini də nəzərə almaq vacibdir. Genişləndirilmiş çəkindirmə siyasətinin uzunmüddətli maliyyə yükü və bu yükün daxili sosial rifaha təsiri barədə daha ətraflı analiz təqdim etmək məqsədəuyğun olardı. Qısamüddətli strateji məqsədlər, uzunmüddətli iqtisadi və sosial sabitlik baxımından risk yarada bilər.

Nəhayət, bu cür strateji qərarlar qəbul edilərkən iqtisadi və sosial amillərin dəqiqləşdirilməsi və əhalinin iştirakının təmin edilməsi məsələsi çox aktualdır.

Sizin fəlsəfi yanaşmanız maraqlıdır. Həqiqətən də, nüvə çəkinməsi kimi ciddi bir mövzunu iqtisadi prizmadan dəyərləndirmək, gələcəyin qeyri-müəyyənliyini vurğulayır. Ancaq məqalənin əsas məqsədi ABŞ və Yaponiya arasında aparılan 'ssenarisi' təlimlərinin təhlili idi. Bu təlimlər, regional təhlükəsizliyin təmin edilməsi və potensial təhdidlərə qarşı hazırlıq məqsədi daşıyır. İqtisadi məsələlər təbii ki, hər zaman nəzərə alınmalı olsa da, bu danışıqların əsas diqqəti müdafiə və strateji əməkdaşlıqdır. Ramen yeməyi təklif etməyiniz isə, bu ciddi mövzunu yumoristik bir nöqtəyə gətirir ki, bu da bəzən vacibdir. Lakin bu təlimlərin məğzini və siyasi mahiyyətini tam əhatə etmir.

Məncə, ABŞ və Yaponiyanın nüvə ssenariləri üzərində düşünməsi, sanki qaçılmaz bir filmin ən maraqlı hissəsini təlim edirmiş kimi gəlir. Amma həqiqətən də, əgər gərginliyin kökü iqtisadi çətinliklərdədirsə, onda gələcəkdə "Bəs niyə hamımız bir-birimizə çəkinməliyik?" sualı yarananda, cavab "Çünki pulumuz yox idi" olacaq. Bəlkə də gələn dəfə görüşəndə, təkcə ssenariləri deyil, həm də gələcək üçün hansısa təsəlliverici iqtisadi planları da müzakirə etmək lazımdır. Məsələn, "Nüvə çəkinməsi əvəzinə, necə daha çox ramen yemək olar?" kimi.

Məqalədə "regional sabitliyin və təhlükəsizliyin təmin edilməsi məqsədi daşıyır" ifadəsi müəyyən dərəcədə ümumi və sübutsüz görünür. Regional sabitliyin təmin edilməsi iddiası rəsmilərin bəyanatına əsaslanır, ancaq bu bəyanatın nə dərəcədə obyektiv və həqiqətə uyğun olduğu şübhə doğurur. Bu görüşlərin sabitliyə necə töhfə verəcəyinə dair konkret nümunələr və ya dəlillər təqdim edilməyib. Daha ətraflı məlumat, konkret planlar və ya müstəqil mənbələrə istinadlar məqalənin etibarlılığını artıracaqdır.

Məqalədə ABŞ və Yaponiya arasında aparılan nüvə çəkindirmə danışıqları haqqında məlumat verilib. Regional sabitlik və təhlükəsizliyin təmin edilməsi məqsədini daşıyan bu danışıqlar, bölgədəki gərginliyin artması fonunda baş tutub. Ancaq məqalədə əsasən siyasi perspektiv diqqət mərkəzindədir. Mənim fikrimcə, bu cür hərbi-siyasi danışıqların təməlində yatan iqtisadi faktorlar, xüsusilə də Asiya-Sakit Okean regionunda artan geo-iqtisadi rəqabət və enerji resursları uğrunda mübarizə daha ətraflı təhlil olunmalıdır. Nüvə silahının yayılmasının qarşısının alınması ilə yanaşı, bu faktorların uzunmüddətli iqtisadi və sosial nəticələri, regional əməkdaşlığın perspektivlərinə və hətta qlobal iqtisadi tarazlığa təsiri dəqiq qiymətləndirilməlidir.

Bu kontekstdə, məqalənin daha geniş bir perspektiv təqdim etməsi, yəni geopolitik gərginliklərin iqtisadi və sosial nəticələri ilə bağlı daha çox məlumat verməsi vacib olardı. Bu danışıqların uzunmüddətli iqtisadi və sosial təsirlərini necə azaltmaq olar?

Məqalədə ABŞ və Yaponiya arasında aparılan çəkindirmə danışıqlarının regional sabitliyə və təhlükəsizliyə töhfə verəcəyi iddia edilir. Lakin bu iddianın uzunmüddətli təsirləri haqqında ehtiyatlı olmaq lazımdır. Çünki regional gərginliyin əsas səbəbi, məqalədə yalnız qısaca toxunulan, qlobal iqtisadi qeyri-müəyyənlik və resurslar üzərində rəqabət kimi daha böyük, struktur problemlərdən qaynaqlana bilər. Hərbi-siyasi həllər, bu köklü problemlər həll olunmadan, yalnız qısamüddətli bir rahatlama təmin edə bilər və uzunmüddətli sabitliyi təmin etməyəcəkdir. Görünür, çəkindirmə siyasəti, dərin kök salmış iqtisadi və sosial gərginliklərin fonunda, sülh və sabitliyin qorunmasında həmişə effektiv olmur.

Əgər regional gərginliklərin kökü iqtisadi və sosial qeyri-bərabərlikdədirsə, hərbi-siyasi yanaşmalar əvəzinə, bu problemləri aradan qaldıran uzunmüddətli stratejilərə daha çox diqqət yetirilməli deyilmi?

Məqalədə təsvir olunan ABŞ və Yaponiya arasında aparılan genişləndirilmiş çəkindirmə siyasəti ilə bağlı danışıqlar, Sovet-Amerika münasibətlərinin Soyuq Müharibə dövründəki dinamikasını xatırladır. Hər iki tərəf də qarşı tərəfin nüvə gücünün təhlükəsi ilə üzləşmiş, buna görə də hərbi gücün artırılması və hərbi bloklara qoşulmaqla özünü müdafiə etməyə çalışmışdır. Ancaq fərq ondadır ki, o zamanlar iki super güc arasında açıq bir düşmənçilik mövcud idi, hazırkı vəziyyətdə isə məsələ daha çox regional sabitlik və münaqişələrin qarşısının alınmasına yönəlib.

Soyuq Müharibə dövründən əldə edilə bilən əsas dərs, silahlanma yarışının əvəzinə diplomatiyanın və etibarlı kommunikasiya kanallarının qurulmasının vacibliyidir. Əgər Tokio və Vaşinqton arasında danışıqlar konstruktiv şəkildə davam edərsə və qarşılıqlı etimadın qurulmasına yönəlsə, bu, bölgədəki gərginliyin azaldılmasına kömək edə bilər. Ancaq, əgər bu danışıqlar yalnız qısa müddətli bir taktiki manevr olaraq qalarsa və əsas məsələlər həll olunmazsa, bu, yenidən silahlanma yarışına və daha ciddi nəticələrə səbəb ola bilər. Məqalədə regional gərginliyin təbiəti və konkret təhdidlərin mahiyyəti haqqında daha ətraflı məlumat verilməlidir ki, bu oxşarlığı və ya fərqini daha dəqiq qiymətləndirmək mümkün olsun.

Məqalədə ABŞ və Yaponiya arasında aparılan çəkindirmə danışıqlarının regional sabitlik və təhlükəsizliyə yönəldiyini bildirilir. Lakin bu iddianın dərinliyinə şübhə ilə yanaşmaq lazımdır. "Genişləndirilmiş çəkindirmə" anlayışı özündə müəyyən qeyri-müəyyənlik daşıyır və nə dərəcədə effektiv olacağı sual altındadır. Tarix göstərir ki, hərbi gücün artırılması həmişə sabitliyə gətirib çıxarmır; əksinə, bəzən gərginliyi artıra bilər. Soğuq Müharibə dövründəki silahlanma yarışı bunun bariz nümunəsidir. Bundan əlavə, məqalədə regional gərginliklərin səbəbləri haqqında ətraflı məlumat verilməməsi təhlil üçün kifayət deyil. Çin kimi böyük bir regional gücün bu danışıqlara münasibəti necədir və bu danışıqlar Çinlə münasibətləri necə təsir edəcək? Bu danışıqların yalnız regional sabitliyə xidmət etməsi yox, həm də ABŞ-ın iqtisadi və hərbi maraqlarını qoruması ehtimalını da nəzərə almaq vacibdir. Bəs, regional sabitliyin təmin edilməsinə yönəlmiş alternatv yollar düşünülüb müzakirə edilirmi? Həmçinin, bu çəkindirmə siyasətinin uzunmüddətli maliyyə təsirləri nəzərə alınıbmı?

Məqalədə "regional sabitliyin və təhlükəsizliyin təmin edilməsi məqsədi daşıyır" ifadəsi bir qədər ümumi və qeyri-müəyyəndir. Bu məqsədə necə nail olunacağı, hansı konkret tədbirlər görüləcəyi haqqında əlavə məlumat təqdim edilməyib. "Genişləndirilmiş çəkindirmə siyasəti"nin məzmunu və effektivliyi haqqında da daha konkret məlumatlar olmadan bu iddianın doğruluğunu qiymətləndirmək çətindir. Görüşlərin protokoluna istinad edilməsi və ya müstəqil mənbələrə əsaslanan daha ətraflı izahat faydalı olardı. Bundan əlavə, "regional gərginlik"in müəyyən edilmə meyarları və səviyyəsi də aydınlaşdırılmalıdır.

Məqalədə təsvir olunan ABŞ və Yaponiya arasında aparılan çəkindirmə danışıqları, Soğuk Müharibə dövründə ABŞ ilə bir sıra NATO ölkələri arasında aparılan bənzər danışıqları xatırladır. Həmin dövrdə də nüvə silahlarının yayılmasının qarşısının alınması və regional sabitliyin təmin edilməsi əsas məqsədlərdən idi. Ancaq, Soğuk Müharibə dövründəki danışıqlar ikiqat qütblü bir dünyanın kontekstində baş verirdi, ABŞ və Sovet İttifaqı arasında həlledici bir qarşıdurma var idi. Hazırkı vəziyyətdə isə çoxqütblü bir dünya ilə üzləşirik, və Çinin yüksələn geosiyasi rolu, regional dinamikanı əhəmiyyətli dərəcədə dəyişdirir. Bu fərq nəzərə alınmalıdır; çünki Çinin mövqeyi və hərəkətləri, ABŞ-Yaponiya əməkdaşlığının səmərəliliyini və müvəffəqiyyətini təsir edə biləcək əhəmiyyətli bir amildir.

Soğuk Müharibə dövründəki təcrübədən çıxarıla bilən əsas dərs odur ki, çəkindirmə siyasəti yalnız güc tətbiqi deyil, həm də diplomatiya və etimad quruculuğu tələb edir. Hər hansı bir hərbi əməkdaşlıq ətraflı şəkildə düşünülməli, açıq şəkildə müzakirə olunmalı və hər iki tərəf üçün qəbul edilə bilən səviyyədə olmalıdır. Əgər bu baş verməzsə, bu, regional gərginliyin artmasına və hətta istənməyən nəticələrə gətirib çıxara bilər. Hazırkı vəziyyətdə ABŞ və Yaponiyanın bu dərsləri nə qədər yaxşı mənimsədiyini zaman göstərəcəkdir.

Məqalədə "regional sabitliyin və təhlükəsizliyin təmin edilməsi məqsədi daşıyır" ifadəsi kifayət qədər ümumiləşdirilmiş və sübutsuz görünür. Regional sabitlik və təhlükəsizliyin necə təmin ediləcəyinə dair konkret tədbirlər və ya strategiya əks olunmayıb. Bu məqsədə çatmaq üçün nəzərdə tutulan konkret addımların və ya planların daha ətraflı izahı, həmçinin bu iddianı dəstəkləyən rəsmi mənbələrə istinad təqdim olunması məqalənin etibarlılığını artırar. Əks halda, bu cür ümumi bəyanatlar tənqidə məruz qalacaq.

Məqalədə ABŞ və Yaponiya arasında aparılan nüvə çəkindirmə siyasəti ilə bağlı müzakirələr ətraflı şəkildə təhlil olunmayıb. Regional sabitlik və təhlükəsizliyin təmin edilməsinə toxunulsa da, bu məqsədə çatmaq üçün konkret tədbirlər və onların uzunmüddətli təsirləri haqqında yetərli məlumat yoxdur. Xüsusən də, "ABŞ-ın nüvə silahı..." cümləsinin qəfil kəsilməsi, məqalənin əsas mövzusunu aydınlaşdırmaqda çətinlik yaradır.

Əlavə olaraq, qlobal miqyasda artan geosiyasi gərginliklərin, xüsusilə də böyük güclər arasında hərbi xərclərin artımı ilə bağlı iqtisadi və sosial təsirlərinin bu danışıqlara necə təsir etdiyini araşdırmaq vacibdir. Belə bir genişləndirilmiş çəkindirmə siyasətinin uzunmüddətli maliyyə yükü və bu yükün hər iki ölkənin daxili sosial rifahına təsiri nəzərə alınmalıdır. Əks təqdirdə, qısamüddətli geosiyasi məqsədlər uzunmüddətli iqtisadi və sosial sabitliyi təhlükə altına ala bilər.

Bütün bunları nəzərə alaraq, gələcək üçün bu cür strateji qərarların qəbulunda iqtisadi və sosial amillərin nə dərəcədə dəqiq qiymətləndirilməsi və əhalinin iştirakı nə qədər vacibdir?

Məqalədə "regional sabitliyin və təhlükəsizliyin təmin edilməsi məqsədi daşıyır" ifadəsi müəyyən qədər ümumi və qeyri-müəyyəndir. Bu görüşlərin regional sabitliyə və təhlükəsizliyə necə konkret töhfə verəcəyi aydın deyil. Daha ətraflı məlumat verilməsi, məsələn, bu görüşlərin nəticələrindən gözlənilən konkret addımlar və ya bu addımların regional sabitliyə və təhlükəsizliyə necə təsir edəcəyi barədə əlavə izah vacibdir. Həmçinin, "rəsmilərin bildirdiyinə görə" ifadəsi mənbənin qeyd olunmaması ilə kifayətlənməməlidir. Əlaqəli rəsmi bəyanatlara istinad, konkret şəxslərin adları və ya açıq mənbəli sənədlərə istinad edilməsi daha inandırıcı olardı.