İslamabad, Pakistan – Son üç həftə ərzində Pakistanda iqlim dəyişikliyi ilə əlaqədar baş verən hadisələr nəticəsində 120-dən çox insan həyatını itirib. Ölkə hazırda monsoon mövsümünün başlanğıcına hazırlaşır.
Milli Fəlakətlərin İdarə Edilməsi Təşkilatı (NDMA) çərşənbə günü dərc etdiyi son hesabatında iyunun 26-dan bəri ölkə üzrə ümumilikdə 124 nəfərin, o cümlədən 63 uşağın həlak olduğunu açıqlayıb.
NDMA-nın məlumatına görə, ölümlərin təxminən üçdə ikisi evlərin çöküntüsü və sel suları nəticəsində, onda birindən bir qədər çoxu isə boğulma səbəbindən baş verib.
Əhalisi 250 milyondan çox olan Pakistan, iqlim dəyişikliyinə qarşı dünyanın ən həssas ölkələrindən biridir.
Ölkə, dəfələrlə ətraf mühit fəlakətləri ilə üzləşib, xüsusilə 2022-ci ildə baş verən dağıdıcı daşqınlar nəticəsində 1700-ə yaxın insan həyatını itirmiş, 30 milyondan çox insan evlərini, mal-qaralarını itirərək və ya əkin sahələrinə ziyan dəyərək köçkün düşmüşdü.
O dövrki hesablamalara görə, 2022-ci il daşqınları əmlak və torpaqlara 14.8 milyard dollar, ölkənin ümumi daxili məhsulunda (ÜDM) isə 15.2 milyard dollar ziyan vurmuşdu.
Pakistan hökuməti, sel suları və digər fəlakətlərə səbəb olan iqlim böhranının təcili həllində beynəlxalq ictimaiyyətin lazımi yardım göstərməməsini günahlandırır. Lakin bəzi ekspertlər, hökumətin hərəkətsizliyinin mövcud vəziyyəti daha da ağırlaşdırdığını düşünürlər.
NDMA-nın son məlumatları göstərir ki, iyunun 24-dən etibarən ən çox ölüm Pəncab və Xeybər Paxtunxva əyalətlərində qeydə alınıb, müvafiq olaraq 49 və 38 nəfər.
Pəncabın paytaxtı Lahorda ötən həftə güclü, fasiləli yağışlar bir neçə alçaq ərazidə elektrik kəsilməsinə və şəhərin dar küçələrində ciddi su basqınlarına səbəb olmuşdu. Mərkəzi və cənubi Pəncabın digər ərazilərində də güclü yağışlar müşahidə olunmuş, ölkənin meteorologiya idarəsi yaxın günlərdə daha çox yağış proqnozlaşdırır.
Eynilə, Xeybər Paxtunxva əyaləti də müxtəlif ərazilərdə güclü yağışlarla üzləşib. Keçən ay orada bir ailənin ən azı doqquz üzvü Svat çayında piknik edərkən boğulmuşdu.
Pakistan Meteorologiya Departamenti (PMD) xəbərdarlıq edib ki, növbəti güclü monsoon hava sistemi yaxın günlərdə Xeybər Paxtunxvanın əksər hissəsini əhatə edəcək, Pəncabda isə leysan yağışları gözlənilir.
Adının çəkilməsini istəməyən NDMA rəsmisi "Al Jazeera"yə bildirib ki, hava proqnozlarına görə, təşkilat bu mərhələdə 2022-ci il tipli "geniş miqyaslı çay daşqınları" gözləmir.
Lakin rəsmi əlavə edib ki, lokal sel suları və şəhər daşqınları ölkə daxilində ciddi narahatlıq mənbəyi olaraq qalır.
"NDMA vilayət orqanlarına və ictimaiyyətə erkən xəbərdarlıqlar və tövsiyələr vermiş, habelə həssas yerlərdə zəruri yardım ləvazimatlarını əvvəlcədən yerləşdirmişdir. Biz vəziyyəti peyk əsaslı sistemlər, hava modelləri və real vaxt rejimində yerüstü məlumatlandırma vasitəsilə izləməyə davam edirik," rəsmi bildirib.
İqlim dəyişikliyi böhrana necə təsir edir?
Pakistan daxil olmaqla, Cənubi Asiya ölkələri adətən iyunun sonundan sentyabra qədər davam edən monsoon mövsümündə illik yağıntının 70-80 faizini qəbul edir. Bu il monsoonların vurduğu zərər, ölkənin şimalındakı Gilgit-Baltistan bölgəsindəki həddindən artıq istilərlə daha da ağırlaşıb. Bu bölgə dünyanın bir çox mühüm qlyasierlərinə ev sahibliyi etdiyi üçün “üçüncü qütb” adlandırılır.
PMD-nin məlumatına görə, dağlıq bölgənin bəzi hissələrində dəniz səviyyəsindən ən azı 1200 metr (4000 fut) hündürlükdə yerləşməsinə baxmayaraq, temperatur 48 dərəcə Selsidən (118 Farenheyt) yuxarı qeydə alınıb.
Gilgit-Baltistan minlərlə qlyasierə ev sahibliyi edir və dünyanın hər yerindən alpinistləri cəlb edir. Keçən il Pakistanın İqlim Dəyişikliyi Nazirliyi və İtaliyanın EvK2CNR tədqiqat institutu tərəfindən aparılan bir araşdırma ölkənin 13 mindən çox qlyasierə malik olduğunu təxmin etmişdi.
Həddindən artıq istilik bu il bu qlyasierlərin əriməsini sürətləndirərək, daşqınlar və infrastruktur ziyanı riskini artırmış, habelə həyat, torpaq və su təhlükəsizliyinə ciddi təhlükə yaratmışdır.
Ətraf mühit üzrə mütəxəssis və Gilgitdəki Fatimə Cinnah Dərəcə Kollecinin assistenti Sitara Pərvən bildirib ki, iyun istilik dalğası buzlaqların sürətli əriməsinə səbəb olmuş, bəzi ərazilərdə temperatur demək olar ki, otuz illik rekordları qırmışdır.
Pərvən "Al Jazeera"yə verdiyi müsahibədə deyib: "Lakin, "Kiçik Buz Dövrü"ndən əldə olunan dəlilləri nəzərə alaraq, monsoonla birlikdə daşqınlar riski yüksəkdir. Həmin dövrdə yüksək temperaturla yağıntı çox, aşağı temperaturla isə az idi".
"Kiçik Buz Dövrü", əsasən Şimali Atlantikaya təsir edən, XIV əsrin əvvəllərindən XIX əsrin ortalarına qədər davam edən regional soyuqlaşma dövrü idi.
Gilgit-Baltistan Fəlakətlərin İdarə Edilməsi Təşkilatının baş direktoru Zakir Hüseyn "Al Jazeera"yə bildirib: "Temperaturların artması və antropogen iqlim dəyişikliyi nəzərə alındıqda, Gilgit-Baltistandakı kövrək ekosistem yaxınlaşan sel daşqınları və Buzlaq Gölünün Partlaması Nəticəsində Yaranan Daşqın (GLOF) riski ilə üz-üzədir. Bu, buzlaq gölündən suyun qəfil axıdılması nəticəsində yaranan bir növ daşqındır".
Pakistandakı böhrana görə kim məsuliyyət daşıyır?
Pakistan beynəlxalq ictimaiyyətin kifayət qədər kömək etmədiyini bildirir.
2023-cü ildə Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Baş Katibi Antonio Quterreş bildirmişdi ki, beynəlxalq ictimaiyyət kömək etmək öhdəliyindədir, çünki Pakistan qlobal istixana qazı tullantılarının yalnız yarım faizindən məsul olsa da, onun əhalisi iqlim dəyişikliyi ilə əlaqədar fəlakətlərdən ölmə ehtimalı 15 dəfə daha yüksəkdir.
2022-ci il daşqınlarından sonra, Pakistan BMT-nin dəstəyi ilə 2023-cü ilin yanvarında qlobal donor konfransına ev sahibliyi etdi. Bu konfransda donor ölkələr tərəfindən təxminən 10 milyard dollar vəsait vəd edildi, baxmayaraq ki, bunun böyük hissəsi kreditlər şəklində idi. Lakin 2024-cü ilə qədər Pakistan bu vədlərin yalnız 2.8 milyard dollarını almışdı.
Bu ilin əvvəlində, Pakistan Mərkəzi Bankının keçmiş rəhbəri, ölkənin artan iqlim problemlərini həll etmək üçün 2050-ci ilə qədər illik 40-50 milyard dollar investisiyaya ehtiyac duyacağını söyləmişdi.
Bununla belə, Pakistan həqiqi iqlim riskləri ilə üzləşsə də, bəzi ekspertlər böhranın uzunmüddətli idarəetmə qüsurları və səhv siyasət qərarları ilə daha da pisləşdiyini iddia edirlər.
Son bir neçə hadisədə, Pəncab və Xeybər Paxtunxvada mülki şəxslərin xəsarət alması, çay yataqları yaxınlığında qanunsuz evlərin tikilməsi və sel sularının zəif tikilmiş evləri aparması ilə əlaqələndirilmişdir.
Ətraf mühitə davamlı şəhərlər və qəsəbələrin inkişafını təşviq edən UN-Habitat-ın 2023-cü il hesabatında Pakistanın nizamsız şəhər planlaması problemi vurğulanmış, sürətli kənd-şəhər miqrasiyasının kəskin mənzil çatışmazlığı səbəbindən genişlənən qəsəbələrin yaranmasına səbəb olduğu ortaya qoyulmuşdur.
Hesabatda qeyd olunur ki, "bu ödənilməmiş tələbat şəhər əhalisinin 50 faizindən çoxunun 'kaççi abadilər' kimi tanınan qəsəbələrdə və ya qeyri-rəsmi yaşayış məntəqələrində məskunlaşmasına səbəb olmuşdur".
NDMA rəsmiləri bildirirlər ki, agentlik çoxpilləli hazırlıq yanaşması tətbiq edir, burada diqqət təkcə fövqəladə hallara cavab verməyə deyil, həm də riskin azaldılması və erkən təxliyəyə yönəlib.
"Biz həssas rayonlar üçün risk xəritələri hazırlamışıq və vilayət hökumətləri yüksək risk altında olan icmaları, xüsusilə də nullahlar (su yolları), çay sahilləri və sürüşməyə meyilli təpələr yaxınlığında yaşayanları müəyyənləşdirmək və lazım gələrsə, köçürmək üçün rayon administrasiyalarını səfərbər edir," bir rəsmi deyib.
Ekspertlərin rəyləri
Pakistanlı iqlim ekspertləri bildirirlər ki, iqlim dəyişikliyi ciddi narahatlıq doğursa da, onun təsiri institusional uğursuzluqlarla daha da güclənmişdir.
İslamabadlı iqlim eksperti Əli Tauqir Şeyx deyib: "Gördüyünüz ziyan və itki hərəkətsizliyin qiymətidir." O, əlavə edib ki, evlər qanunları açıq-aşkar pozaraq çay yataqlarında tikilməyə davam edir. "Bu, monsoon yağışlarının günahıdırmı?"
Şeyx, Pakistanın şəhər planlamasının olmaması və hazırlıqsızlığının insanları çay daşqınları, şəhər daşqınları və həddindən artıq istilik dalğaları daxil olmaqla müxtəlif təhlükələrə qarşı həssas qoyduğunu bildirib.
"Bunlar ayrı-ayrı çətinlik kateqoriyalarıdır və həm insanlara, həm də infrastruktura dəyən ziyanın miqyası dəyişir, çünki onların itkiləri müxtəlif ölçülərə malikdir," o qeyd edib.
Şeyx həmçinin hökumətin mənalı iqlim islahatlarını həyata keçirməkdə uğursuzluğunu tənqid edərək, onun cavabının daxili struktur dəyişiklikləri olmadan xarici kreditlərin təmin edilməsi və layihələrin başladılması ilə məhdudlaşdığını vurğulayıb.
"2022-ci il daşqınlarından sonra hökumətin nazirlərin və digər rəsmilərin bütün böyük iddialarına baxmayaraq, tək bir siyasət islahatı həyata keçirdiyini düşünə bilmirəm. Həssas ərazilərdə icmaların hazırlığını artırmaq üçün daxili yönümlü islahatlar tamamilə yoxdur," o deyib.
"Biz islahatlara qarşı çıxan bir cəmiyyətik və mahiyyətcə əhəmiyyətli hər hansı bir dəyişikliyə getmək istəmirik, bu münasibət isə yalnız həssaslıqları davam etdirir."
NDMA və Mənzil və İşlər Nazirliyi "Al Jazeera"nin bu məsələlərlə bağlı suallarını cavablandırmayıb.