Qədim Rituallar: Panika və Narahatlığa Dair Dərslər

Panik Atakla Mübarizə: Qədim Müalicə Üsulları və Müasir Elmin Kəsişməsi

İnsanlıq tarixində panik atak halları və güclü narahatlıq daimi mövcud olub. Bu gün tibb elmi bu vəziyyətləri yüngülləşdirmək üçün, xüsusilə də benzodiazepinlər kimi dərmanları təklif edir. Həmin dərmanlar sürətli təsir göstərərək sakitləşdirici və ya hətta eyforik bir vəziyyət yarada bilər ki, bu da psixoloji və fiziki asılılıq riskini artırır. Lakin benzodiazepinlər nisbətən yeni olsa da, panik atak və panika hissi çox qədimdən bəri mövcuddur. Bəs keçmişdəki insanlar, müxtəlif sivilizasiyalar və cəmiyyətlər panikaya düşdükdə nə edirdilər? Bəzi insanlar panik atak təcrübələrinə görə cadugər kimi yandırılmış, cinlərin və ya şər ruhların sahib olduğu iddia edilmişdir. Lakin panikanın daha klinik anlaşılmasının kökləri düşündüyümüzdən daha yaxın dövrlərə gedib çıxır. Eramızdan əvvəl 5-ci əsrdə yaşamış yunan həkimi Hippokrat, ürək döyüntüləri, başgicəllənmə və huşunu itirmə kimi müasir panik atak simptomlarına bənzəyən halları təsvir etmiş, lakin onları "histeriya" adlanan daha geniş bir vəziyyət altında təsnif etmişdir. Daha sonra, 1025-ci ildə İbn Sina (Avicenna) "Tibb Qanunu" əsərində ani qorxu və narahatlıq formalarını neyropsixoloji pozğunluqlar hissəsi kimi izah etmişdir. Onun açıqlamaları hələ də fiziki və mənəvi səbəbləri qarışdırsa da, zehni sağlamlığın daha incə anlaşılması üçün təməl qoymuşdur. İbn Sina yazırdı: "Ruhun hərəkətləri ürəkdə başlayır və bədəndə təzahür edir," bu da ağıl ilə fiziologiya arasında dərin bir əlaqəni göstərir. O, "güclü hisslərin nəbzi və üzün rəngini dəyişə biləcəyini" qeyd edərək, bu gün psixosomatik xəstəlik adlandırdığımız vəziyyətləri də müzakirə etmişdir. Onun emosional və mənəvi vəziyyətlərin fiziki sağlamlığa birbaşa təsir etdiyinə dair holistik baxışı, müasir psixosomatik təbabətin prinsiplərini demək olar ki, bir minillik əvvəldən təxmin etmişdir.

Qədim Müalicə Üsulları: Ritmlər, Ritullar və Cəmiyyətin Dəstəyi

İbn Sina, müasir tibbdən çox əvvəl zehni xəstəliklərin müalicəsinə dair real fikirlər əldə etmiş və ya buna töhfə vermiş keçmişdəki bir çox simadan yalnız biridir. Məsələn, trepanasiya – insanın baş sümüklərinə insan sağ ikən deşik açma, qaşıma və ya kəsmə praktikası – panik atakları və ya digər zehni pozğunluqları müalicə etməkdə effektiv olmasa da, kəllədaxili təzyiq kimi fiziki vəziyyətlərdə halların demək olar ki, yarısında uğurlu ola bilərdi. Biz bu gün də kəllə daxilindəki təzyiqi azaltmaq üçün kraniektomiya adlanan trepanasiyanın müasirləşdirilmiş versiyasından istifadə edirik – yalnız daha yaxşı alətlər və steril mühitlərdə. Lakin panik ataklara gəldikdə, zorakılıq heç vaxt həqiqi bir həll yolu olmayıb. Bir çox mədəniyyətlərdə ən təsirli yanaşma ağılın – yaxud İslam psixologiyasında tez-tez deyildiyi kimi, ürəyin – rahatlamasına kömək etmək olub. Və əksər insanlar üçün bu, sadəcə "ürəklənmək" demək idi. Bir çox xalq və cəmiyyət "ürəklənməyin" duyğularla – xüsusilə qulaq və gözlərlə sıx bağlı olduğunu anlamışdır. Sakitləşdirici bir şey dinləmək adətən təsəlli gətirir. Sakitləşdirici və ya tanış nümunələr görmək rahatlamağa kömək edir. Bəzi hallarda, birini panik vəziyyətindən çıxarmaq üçün güclü və ya aktivləşdirici duyğu nümunəsi istifadə edilə bilərdi. Məsələn, əsrlər boyu Afrika Buynuzu boyunca və Misir, Yəmən kimi Yaxın Şərqin bəzi hissələrində, Zar ritualı əsasən qadınlar tərəfindən tətbiq olunan kollektiv bir şəfa mərasimi olub. Bu mərasim müasir panik atak və narahatlıq pozğunluqlarının diaqnozlarına çox bənzəyən simptomları – nəfəs darlığı, sinədə sıxılma, titrəmə və dissociativ epizodları – həll edir. Lakin bu təcrübələri sırf psixoloji olaraq etiketləmək əvəzinə, Zar ənənəsi onları narahat bir ruhun sahibi olmasının əlaməti kimi şərh edir. Əziyyət çəkən şəxs, adətən qadın – çox vaxt emosional və ya sosial məhdudiyyətlərin yükünü daşıyan kimsə – döyülmə, tüstü, rəqs və nəğmələri əhatə edən sıx, ritmik bir mərasimin mərkəzinə çevrilir. O, ruhun özünü ifadə etdiyi kimi qəbul edilən bir transa girə, bu zaman titrəyə, ağlaya və ya fərqli bir səslə danışa bilər. Lakin səthin altında, bu qədim müalicə üsulları güclü bir psixoloji məqsədə xidmət edir: o, emosional azadlıq, icma tərəfindən təsdiqlənmə və əzabın utancverici deyil, mənalı bir hadisə kimi yenidən qiymətləndirilməsi üçün strukturlaşdırılmış bir məkan təmin edir. Afrikadan kənarda, Sibir Evenki xalqı arasında da şamanlar psixiatriyanın panika, dissosiasiya və ya travma adlandırdığı vəziyyətləri həll etmək üçün uzun müddət baraban, nəğmə və transdan istifadə etmişlər. Şiddətli qorxu, təkrarlanan görüntülər və ya emosional iflic yaşayan bir insan zehni xəstə olaraq etiketlənməz, əksinə "ruhlar tərəfindən çağırılan" biri kimi qəbul edilərdi. Müqəddəs bir ritualda şaman, böyük, oval bir barabandan – və ya "ruh atından" – transa girmək üçün istifadə edər, bəzən narahat olan insanı da bu vəziyyətə gətirərdi. Bu vəziyyət daxilində, fərd qorxusunu şəxsiləşdirə və təcrübəsini hekayə, ritm və hərəkət vasitəsilə yenidən inteqrasiya etməyə başlaya bilərdi. İnsan tək qalmaq əvəzinə, icma bu hadisəni mənalı qəbul edir. Qədim Misirdə də şəfa heç vaxt sadəcə fiziki deyildi – o, ritual, musiqili və simvolik idi. Simptomlar sırf fiziki görünsə də, Misir həkimləri tez-tez ürək-damar xəstəliklərinin mümkün səbəbi kimi "ürək kədərindən" bəhs edir, "ürək damarlarının içəridən qapanması" kimi vəziyyətləri təsvir edirdilər. Ən erkən məlum tibb mətnlərindən biri olan Ebers Papirusu (e.ə. təxminən 1550) "ürəyin titrəməsi" üçün müalicələrdən bəhs edir ki, bu da yəqin ki, narahatlıqla əlaqəli epizodlara işarə edir. Şəfa müqəddəs yerlərdə baş verir, burada təkrarlama, ritm və qoxu bədən ilə ka, yəni həyati ruh arasında harmoniyanı bərpa etmək üçün birlikdə fəaliyyət göstərirdi.

Keçmişdən Gələcəyə: Müasir Elmin Qədim Biliklərlə İnteqrasiyası

Bir nümunə görürsünüzmü? Bəli, bu, nümunənin özüdür. Bütün bu qədim müalicə üsulları ritmə, səsə, vizual stimulyasiyaya və icma dəstəyinə çox güvənirdi. Bu elementlər sadəcə mədəni bəzəklər deyildi – onlar sağalma prosesinin əsas hissələri idi. Lakin müasir müalicələrimizin bir çoxunda onlar demək olar ki, yoxdur. Bu gün benzodiazepinlər üzrə bəzi araşdırmalar, üç-altı həftəlik gündəlik istifadədən sonra doza, müddət və fərdi tarixçədən asılı olaraq uzunmüddətli istifadəçilərin 15-44 faizində asılılıq olduğunu təxmin edir. Çıxarma sindromu şiddətli ola bilər – təkrar narahatlıq, panik ataklar, titrəmələr və nadir hallarda qıcolmalarla müşayiət olunur. Hətta bəzi tədqiqatlar uzunmüddətli benzodiazepin istifadəsi ilə opiodların və ya spirtin sonradan sui-istifadəsi arasında, xüsusilə həssas populyasiyalarda narahat edici bir əlaqə olduğunu irəli sürür. Bütün bunlar kritik bir sual ortaya qoyur: əgər biz geriyə – zamanda deyil, prinsipdə – qayıtsaq necə olar? Əgər biz ritmi, duyğu girişlərini və ağılı sakitləşdirmək üçün asılılıq yaratmayan qədim müalicə üsullarını yenidən mərkəzə qoysaq necə? 2024-cü ildə mən Mayar Əşrəf ilə panik atakların müalicəsində yuxu-dalğa simulyasiyasının istifadəsini araşdıran bir beyin tədqiqatı layihəsi üzərində işlədim. Yuxu dalğaları beynin müxtəlif yuxu mərhələlərində baş verən elektrik aktivlik nümunələridir. Biz onları elektroensefaloqrafiya (EEG) vasitəsilə ölçə bilirik. Bu dalğalar beynin fərqli aktivlik səviyyələrini əks etdirir – bəziləri dərin və yavaş, digərləri yüngül və sürətli. Biz xarici eşitmə və vizual nümunələrin yuxu tezliklərini təqlid edərək beyin dalğalarının sinxronizasiyasının beyni daha sakit vəziyyətlərə yönəldə bilib-bilməyəcəyini araşdırdıq. Hələ araşdırma mərhələsində olsa da, bu yanaşma Afrikalı əcdadlarımızın baraban, nəğmə və transla əldə etdikləri qədim müalicə üsullarının müasirləşdirilmiş formasına bənzəyir. Lakin bu dəfə söhbət ruhlardan deyil, neyronlardan gedir. Yenə də hikmətin bəzi oxşarlıqları var. Bu gün getdikcə artan sayda klinik psixoloqlar panik atak və narahatlıq pozğunluqları olan xəstələrə kömək etmək üçün bəzən baraban və ya vızıltı ilə birləşdirilmiş qrup əsaslı ritmik nəfəs sessiyaları istifadə edirlər. Yerli şəfa mərasimlərindən ilhamlanan belə bir metod, 1970-ci illərdə ABŞ-da psixiatr Stanislav Qrof tərəfindən inkişaf etdirilən strukturlaşdırılmış, sürətli nəfəs alma texnikası olan holotrop nəfəs işidir. Holotrop nəfəs işi Amazon hövzəsinin yerli xalqları, Şimali Amerika yerli qəbilələri və Mərkəzi Asiya çöl mədəniyyətləri arasında mövcud olan şaman və mənəvi ənənələrdən istifadə edir ki, burada ritmik baraban, nəfəs nəzarəti və nəğmə şəfa və emosional azadlıq üçün dəyişdirilmiş şüur hallarına çatmaq üçün istifadə olunurdu. İştirakçılar sakit, qaranlıq bir məkanda döşəklərdə uzanır, sabit baraban və ya musiqi ilə ritmik nəfəs alır və ortaya çıxan hər şeyi ifadə etməyə təşviq olunurlar – ağlamaq, titrəmək və vokal azadlıq hamısına icazə verilir. Fasilitatorlar ritual boyunca rəhbərlik edirlər. Holotrop nəfəs işi əsas cərəyan psixiatriyasında mübahisəli olaraq qalsa da, duyğu və icma əsaslı şəfa üsullarına qayıtmaq geriləmə deyil – bu, yenidən inteqrasiyadır. Elm klinik sərtliyi tərk etmədən insan tarixindən öyrənə bilər və qədim praktikaların tez-tez empirik həqiqətləri, eləcə də yanlış şərhləri ehtiva etdiyini qəbul edə bilər. Hippokratın histeriya olaraq müşahidə etdiyi və şamanların mənəvi böhran olduğuna inandığı şey, indi sinir sisteminin nizamsızlığı olaraq anladığımız şeylə üst-üstə düşə bilər. Ritm, hərəkət və səs sehrə görə deyil, azan siniri (vagus nerve) cəlb etdikləri, neyroplastikliyi stimullaşdırdıqları və yüklənmiş bir beyinə balansı bərpa etdikləri üçün işləyir. Beləliklə, özünüzü o qədim məkana qayıtmış təsəvvür edin – lakin indi tüstü və barabanlarla yanaşı EEG qapaqları və siqnal prosessorları ilə. Panik atakların müalicəsinin gələcəyi keçmişlə indiki zaman arasındakı mübarizədə deyil, hər ikisinin eyni insani ehtiyacı necə təmin edə biləcəyini anlamaqda yata bilər: özünü güvənli, görülmüş və sakit hiss etmək. Bu mənada, tarix sadəcə panika üzrə tədqiqatlara bir fon deyil – o, bir xəritədir. Və biz nəhayət onu oxumağı öyrənirik.

24 saat