“Əl-Cəzirə” televiziya şəbəkəsinin 28 yaşlı jurnalisti Ənəs əl-Şərif dörd həmkarı ilə birlikdə Qəzza şəhərinin Əl-Şifa xəstəxanasının əsas qapısı yaxınlığında jurnalistlərin sığındığı media çadırına İsrailin qəsdən hücumu nəticəsində həlak olub.
“Əl-Cəzirə”nin müxbiri Hani əl-Şair bildirib ki, İsrail dronu çadıra bazar günü, təxminən saat 23:35-də (Bakı vaxtı ilə 00:35) zərbə endirib.
Hücum nəticəsində ümumilikdə yeddi nəfər həlak olub, onların arasında “Əl-Cəzirə”nin 33 yaşlı müxbiri Məhəmməd Qreyqeh, kamera operatorları 25 yaşlı İbrahim Zaher, 29 yaşlı Məhəmməd Nofal və 23 yaşlı Mömin Əlivə də olub.
İsrail “Əl-Cəzirə” jurnalistlərini qəsdən öldürür
Bu, İsrailin Qəzza zolağındakı müharibəni işıqlandıran “Əl-Cəzirə” jurnalistlərini ilk dəfə hədəfə alması deyil. Bazar günü gecəki hücumdan əvvəl İsrail tərəfindən azı beş “Əl-Cəzirə” jurnalisti öldürülmüşdü.
2023-cü il dekabrın 14-də “Əl-Cəzirə”nin operatoru Samer Əbudaqa Qəzza bürosunun rəisi Vaael Dahduhla birlikdə reportaj hazırlayarkən İsrailin hava hücumuna məruz qalıb. Dahduh eyni hücumda yaralanıb.
Əbudaqa Xan Yunisdəki Farhana məktəbində, çəkiliş apardıqları yerdə qanaxmadan dünyasını dəyişib, təcili yardım işçilərinin hadisə yerinə çatmasına İsrail hərbçiləri tərəfindən mane olunub.
2024-cü il yanvarın 7-də Vaaelin böyük oğlu və həmkarı, “Əl-Cəzirə” jurnalisti Həmzə Dahduh Xan Yunisdə səyahət etdiyi avtomobilə edilən raket zərbəsi nəticəsində həlak olub.
2024-cü il iyulun 31-də İsmayıl əl-Qul və operatoru Rami əl-Rifi avtomobillərində aydın media işarələri olmasına və hər ikisi media nümayəndəsi olduğunu bildirən jilet geyinməsinə baxmayaraq, Şati qaçqın düşərgəsinə İsrail hücumu zamanı öldürülüblər.
2024-cü il dekabrın 15-də İsrail Qəzza zolağının mərkəzindəki Nuseyrat düşərgəsinə endirilən hava zərbəsi nəticəsində “Əl-Cəzirə” jurnalisti Əhməd əl-Luhu öldürüb.
2025-ci il martın 24-də 23 yaşlı Hossam Şabat şimali Qəzzanın Beit Lahiyə şəhərinin şərq hissəsinə İsrailin hücumu nəticəsində həlak olub.
Qəzza zolağı: Jurnalistlər üçün ən ölümcül müharibə
İsrailin Qəzza zolağına qarşı apardığı müharibə jurnalistlər üçün ən ölümcül münaqişə olub.
Braun Universitetinin “Müharibənin Xərcləri” layihəsinin məlumatına görə, 2023-cü il oktyabrın 7-də müharibə başlayandan bəri Qəzza zolağında ABŞ Vətəndaş Müharibəsi, I və II Dünya Müharibələri, Koreya Müharibəsi, Vyetnam Müharibəsi, keçmiş Yuqoslaviya və 11 sentyabr sonrası Əfqanıstan müharibələri – birlikdə götürüldükdə – öldürülən jurnalistlərdən daha çox jurnalist həlak olub.
“Sərhədsiz Reportyorlar” təşkilatının (RSF) məlumatına görə, 2024-cü il 120-dən çox jurnalistin öldürülməsi ilə jurnalistlər üçün ən ölümcül il olub. Bu ilin əvvəlindən bəri Qəzza zolağında İsrailin hücumları nəticəsində 50-dən çox jurnalist və media işçisi həlak olub.
Jurnalistlərin hədəfə alınması
“Əl-Cəzirə” müxbirlərinin qəsdən öldürülməsini “mətbuat azadlığına növbəti açıq və qəsdən edilən hücum” kimi pisləyib. Qeyd edilib ki, Əl-Şərif və həmkarları beynəlxalq medianın İsrail tərəfindən hələ də buraya girişi qadağan edildiyi bir vaxtda Qəzza zolağından reportaj verən son səslərdən idilər.
Fələstinin Birləşmiş Millətlər Təşkilatındakı missiyası İsraili Əl-Şərif və Qreyqehin “qəsdən qətlində” ittiham edərək, onların “İsrailin soyqırımını və aclığını sistematik şəkildə ifşa etdiklərini və sənədləşdirdiklərini” bildirib.
BMT-nin Baş katibi Antonio Quterreşin sözçüsü istintaqın aparılmasını tələb edib və vurğulayıb ki, hər yerdə jurnalistlərə hədəf alınma qorxusu olmadan işləməyə icazə verilməlidir.
Amnesty International qətlləri müharibə cinayəti kimi pisləyib və Əl-Şərifi “cəsur və qeyri-adi” müxbir adlandıraraq, mətbuat azadlığına sadiqliyinə görə 2024-cü ildə İnsan Hüquqları Müdafiəçisi Mükafatına layiq görüldüyünü qeyd edib.
Hər ay 13 jurnalist Qəzza zolağında öldürülür
22 aylıq müharibə ərzində İsrailin hücumları nəticəsində Qəzza zolağında təxminən 270 jurnalist və media işçisi – yəni hər ay təxminən 13 jurnalist – həlak olub. Bu məlumat 2022-ci ildə İsrail qüvvələri tərəfindən işğal olunmuş İordan çayının qərb sahilində güllələnərək öldürülən “Əl-Cəzirə” jurnalisti Şirin Əbu Akleh adını daşıyan monitorinq saytı Shireen.ps-in hesablamasına əsaslanır.
Bu statistikanı daha da acınacaqlı edən odur ki, İsrail beynəlxalq medianın mühasirəyə alınmış əraziyə girişini qadağan etdiyi bir vaxtda Qəzza zolağı yerli səslərini itirir.
Jurnalistləri Müdafiə Komitəsi (CPJ) bildirib ki, 2023-cü il oktyabrın 7-dən bəri jurnalistlərin öldürülməsi və həbsləri potensial müharibə cinayətlərinin sənədləşdirilməməsinə səbəb olan bir “xəbər boşluğu” yaradıb.
İyun ayında RSF, CPJ və xəbər təşkilatları açıq məktub yayımlayaraq, Qəzza zolağından kənardakı müxbirlər tərəfindən etibar edilən bir çox fələstinli jurnalistin saysız-hesabsız təhdidlərlə üzləşdiyini və bir çoxunun “işlərini görərkən: şahidlik edərkən davamlı həyat təhdidləri ilə qarşılaşdığını” bildirib.
İsrailin hərəkətlərinə beynəlxalq birlik tərəfindən pislənməyə baxmayaraq, müxbirlərin hədəfə alınması o vaxtdan bəri davam edir.
Amnesty International verdiyi açıqlamada deyib: “İsrail təkcə jurnalistləri qətlə yetirmir, həm də soyqırımın sənədləşdirilməsinə mane olaraq jurnalistikanın özünə hücum edir.”
İsrailin Qəzza zolağındakı müharibəsində həlak olan jurnalistlərin və media işçilərinin adları aşağıda verilmişdir:
Oxucu Şərhləri
Bu cür hadisələrdən çıxarılan əsas dərslərdən biri beynəlxalq ictimaiyyətin müharibə zonalarındakı jurnalistlərin təhlükəsizliyini təmin etmək üçün yetərli tədbirlər görmədiyidir. Jurnalistlərin sərbəst və təhlükəsiz fəaliyyət göstərməsi, müharibə cinayətlərinin, insan haqları pozuntularının üzə çıxarılması üçün kritik əhəmiyyət kəsb edir. Bu gün Qəzzada baş verən hadisələrlə Bosniyadakı vəziyyəti müqayisə etdikdə, texnoloji fərqlilikləri (məsələn, dronların istifadəsi) nəzərə almaqla, jurnalistlərin hədəfə alınması və ya təhlükəsizliklərinin təmin edilməməsi tendensiyasının davam etdiyi görünür. Maraqlıdır ki, belə hadisələr beynəlxalq hüququn və jurnalistikanın əsas prinsiplərinin pozulması kimi qəbul edilsə də, bunun qarşısını almaq üçün effektiv mexanizmlər hələ də yetərli deyil.
Bu məqamda "qəsdən hücum" ifadəsinin istifadəsi diqqət çəkir. Bu, İsrailin jurnalistləri hədəf aldığını göstərmək məqsədi daşıyır. Lakin, bu iddianın tam sübuta yetirildiyini göstərən əlavə məlumat yoxdur. Məsələn, İsrail tərəfinin bu hadisə ilə bağlı açıqlaması, hücumun qəsdən olduğu barədə hansı sübutların mövcud olduğu və ya hücumun baş vermə səbəbi haqqında ətraflı məlumat verilməmişdir.
Bu cür ciddi bir iddia irəli sürülərkən, onun arxasında duran dəlillərin də göstərilməsi vacibdir. Hadisənin kim tərəfindən və hansı vasitələrlə törədildiyi barədə yalnız bir tərəfin məlumatına əsaslanmaq, obyektivliyi tam təmin etməyə bilər.
Bu hücumun "qəsdən" baş verdiyini təsdiqləyən daha ətraflı məlumat və ya mənbə göstərilə bilərmi? Məsələn, bu məlumata hansı şahidlər, araşdırmalar və ya rəsmi sənədlər əsaslanır?
Məsələnin digər bir tərəfi isə jurnalistlərin "sığındığı media çadırı"nın hərbi əməliyyat zonası daxilindəki mövqeyi ilə bağlıdır. Müharibə bölgələrində çalışan jurnalistlərin təhlükəsizliyini təmin etmək üçün beynəlxalq hüquq normaları çərçivəsində müəyyən qaydalar və təcrübələr mövcuddur. Bu media çadırının hərbi hədəf kimi qəbul edilməsinə səbəb ola biləcək hansısa amillər varmı? Məsələn, çadırın yerləşdiyi ərazi, ətrafındakı hərbi aktivlik, yaxud jurnalistlərin özlərinin fəaliyyətinin hərbi müşahidə altında olub-olmaması kimi məsələlər hücumun təbiətini anlamaqda əlavə məlumat verə bilər. Bu cür hadisələrin xarakterini tam olaraq qiymətləndirmək üçün, faktların yalnız bir tərəfinin deyil, həm də hücumun həyata keçirildiyi kontekstin tam şəkildə anlaşılması zəruridir.
Bosniya müharibəsi dövründə BMT-nin qoruması altında olan ərazilərdə belə jurnalistlərin güvənlikdə olmadığı məlumdur. O zaman da beynəlxalq ictimaiyyətin səylərinə baxmayaraq, informasiya müharibəsi aparan tərəflər, jurnalistləri təbliğat vasitəsi kimi istifadə etməkdən çəkinmirdilər. Bu gün Qəzzada baş verənlər, müasir informasiya texnologiyalarının inkişafına baxmayaraq, jurnalistlərin hələ də nə qədər həssas bir mövqedə olduqlarını göstərir. Keçmiş təcrübələrdən əsas dərslərdən biri, müharibə zonalarında çalışan jurnalistlərin beynəlxalq qanunlarla qorunmasının təmin edilməsi və bu qanunların pozulmasına qarşı ciddi beynəlxalq tədbirlərin görülməsidir. Həmçinin, jurnalistlərin təhlükəsizliyini təmin etmək üçün qlobal səviyyədə daha güclü mexanizmlərin yaradılması vacibliyi bir daha ortaya çıxır. Hazırkı vəziyyətin fərqi ondan ibarətdir ki, informasiya müharibəsi daha mürəkkəb hala gəlib və sosial media platformaları bu müharibədə əsas rol oynayır, bu da jurnalistlərin həm fiziki, həm də onlayn təhlükəsizliyini daha da çətinləşdirir.
Qlobal miqyasda informasiya azadlığının və jurnalistlərin təhlükəsizliyinin təmin edilməsi istiqamətində atılan addımlar, sosial şəbəkələrin və rəqəmsal medianın artan təsiri ilə birlikdə, informasiya istehlakı və yayılma mexanizmlərində də köklü dəyişikliklərə səbəb olur. Belə bir mühitdə, "qeyri-ədalətli" adlandırıla biləcək qəsdən törədilən hücumlar, informasiya dövriyyəsinə nə dərəcədə təsir göstərir və gələcəkdə bu cür hadisələrin qarşısının alınması üçün texnoloji və hüquqi çərçivələr necə gücləndirilə bilər?
Lakin bu iki hadisə arasında müəyyən fərqlər də mövcuddur. 2003-cü ildə Bağdaddakı insidentdə, xüsusilə əsgərlər tərəfindən avtomobilə atəş açılmasının "təsadüfi" olduğu iddia edilmişdi. Digər tərəfdən, Qəzzada baş verən bu hücumda, məqalədə qeyd olunduğu kimi, "İsrailin qəsdən hücumu" ifadəsi istifadə olunur və hücumun "jurnalistlərin sığındığı media çadırına" endirildiyi vurğulanır. Bu, həm jurnalistlərin hədəfə alınması, həm də belə hallar zamanı beynəlxalq hüquq çərçivəsində cavabdehliyin təyin olunması baxımından ciddi suallar doğurur. Keçmişdəki hadisədən, müharibə zamanı medianın üzləşdiyi təhlükələri və jurnalistlərin mülki şəxs statusunu vurğulamaqla, bu sahədə daha ciddi beynəlxalq nəzarətin və qorumanın vacibliyini çıxarmaq olar. Hazırkı vəziyyətin "qəsdən hücum" olaraq təqdim edilməsi isə, bu təhlükələrin təkcə müharibə şəraitinin təbii nəticəsi deyil, həm də bilərəkdən törədilən aktlar ola biləcəyi ehtimalını gücləndirir. Bu vəziyyətdə, jurnalistlərin qorunması üçün mövcud olan mexanizmlərin nə qədər effektiv olduğu və ya onların yetərsiz qaldığı barədə daha ətraflı araşdırma aparılması zəruri hesab edirəm.
Şərh Yaz