Mövcud vəziyyət nədən ibarətdir?
İsrail mediasına görə, Suriya-İsrail münasibətlərinin normallaşması üzrə birbaşa danışıqlar aparılıb. Bildirilir ki, iki dövlət arasında əlaqənin qurulmasında Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri vasitəçilik edərək gizli kanal yaradıb. Hər hansı bir razılaşma, ABŞ-ın vasitəçiliyi ilə bəzi Ərəb dövlətləri və İsrail arasında əldə edilmiş İbrahim Razılaşmalarının davamı olacaq.
İbrahim Razılaşmaları, ABŞ prezidenti Donald Trampın ilk səlahiyyət müddətində Ərəb dövlətlərini İsraillə münasibətləri rəsmiləşdirməyə təşviq edən yuxarıdan-aşağı bir yanaşma idi. Bu razılaşmalar 2020-ci ilin avqust və sentyabr aylarında BƏƏ və Bəhreyn tərəfindən imzalanmış, qısa müddət sonra Sudan və Mərakeş də onlara qoşulmuşdu. O vaxtdan bəri, Tramp daha çox ölkəni İsraillə razılaşmalar imzalamağa təşviq edərək razılaşmaları genişləndirməyə çalışıb. ABŞ prezidenti Donald Tramp 2025-ci ilin may ayında Yaxın Şərqdə üç ölkəyə səfər edib və Səudiyyə Ərəbistanında olarkən Suriyanın yeni prezidenti Əhməd əl-Şaraa ilə görüşərək onu İsraillə münasibətləri normallaşdırmağa təşviq etdiyi bildirilib.
Normallaşma mümkündürmü?
Analitiklərin fikrincə, gələcəkdə bu, mümkün olsa da, Suriyalı yazıçı Robin Yassin-Kassabın sözlərinə görə, hazırda demək olar ki, qeyri-mümkündür. Suriya və İsrail arasında dərin düşmənçilik mövcuddur. Bu düşmənçilik 1967-ci il Ərəb-İsrail müharibəsi və İsrailin Suriya Qolan Təpələrini işğal etməsi ilə daha da güclənib.
İsrailin Müdafiə naziri Gideon Saar bildirib ki, ölkəsi Suriya ilə hər hansı bir razılaşmada Qolan Təpələrindəki işğalını davam etdirməkdə israr edəcək. İsrail ordusu Qolanın daha dərinliklərinə doğru irəliləyərək evləri zəbt edib və insanları ərazidən çıxarıb. Analitiklərin fikrincə, bir çox Suriyalı Qolanı İsrailə verməyə qarşı çıxacaq. Buna baxmayaraq, bir çoxları sağlam düşüncəyə əsaslanan danışıqları alqışlaya bilər.
Yassin-Kassab deyib: "Suriyalılar parçalanıb... çünki bir tərəfdən insanlar yorulub, hər kəs Suriyanın özünü müdafiə edə bilməyəcəyini və İsraillə mübarizə apara bilməyəcəyini qəbul edir... buna görə də əl-Şaraanın danışıqlar aparması yaxşıdır." O əlavə edib ki, 1974-cü il atəşkəs razılaşması kimi bir razılaşmaya qayıtmaq ən real seçimdir.
O vaxtkı prezident Bəşər Əsəd 2024-cü ilin dekabrında Suriyadan qaçdıqdan təxminən bir həftə sonra, İsrail parlamenti beynəlxalq hüquqa görə qanunsuz olan Suriyadakı yaşayış məntəqələrini genişləndirmək planını səsə qoydu. Hazırda işğal olunmuş Qolan Təpələrində 31 mindən çox İsrail məskunlaşanı var.
Əl-Şaraanın rəhbərliyi altında Suriya İsraillə sülhə açıq olduğunu və iki dövlət arasında 1974-cü il atəşkəs razılaşmasını qoruyacağını bildirib. Lakin İsrailin Baş naziri Benyamin Netanyahu, Əsədin Moskvaya qaçdığı gün – 8 dekabrda – razılaşmanı etibarsız saydığını elan edib.
İsrail Suriyaya dəfələrlə hücum edərək, hərbi infrastrukturunun böyük hissəsini dağıdıb və Suriyanın Qolan Təpələri ilə sərhəddinə yaxın əraziləri zəbt edib. Suriya, ehtimal ki, yeni qeyri-təcavüz müqaviləsi çərçivəsində İsraildən yeni işğal olunmuş ərazidən çıxmasını tələb edəcək, baxmayaraq ki, Qolan Təpələrinin hələ müzakirə olunmadığı bildirilir.
Son dövrlərdə hansı addımlar atılıb?
Son günlərdə İsrail rəsmiləri Suriya ilə razılaşmaya açıq olduqlarını bildirib və Baş nazir Netanyahu, bildirildiyinə görə, ABŞ-ın xüsusi elçisi Tom Barrackdan bu danışıqlara kömək etməyi xahiş edib. İsrailin Milli Təhlükəsizlik Şurasının rəhbəri Tzachi Hanegbi, Suriya rəsmiləri ilə müzakirələrə nəzarət edir. The Times of Israel-ə danışan yüksək rütbəli İsrail rəsmilərinin sözlərinə görə, danışıqlarda ABŞ nümayəndəliyi də iştirak edir və müzakirələr "inkişaf etmiş mərhələdədir".
Livanın Al-Akhbar qəzetinin yazdığına görə, əl-Şaraaya yaxın şəxslər, Suriyanın tam normallaşmanı qəbul etməsinə ehtiyac qalmadan İsrailin təcavüzünün sona çatdırılmasını tələb edirlər.
Suriya İsraillə danışıqlardan nə istəyərdi?
Suriya-İsrail münasibətləri çərçivəsində Suriya, İsrailin Suriya ərazisinə hücumlarının dayandırılmasını istəyir. Bir çox Suriyalı arasında İsrailin Qolan Təpələrindəki genişlənən işğalı ilə bağlı narahatlıqlar mövcuddur; lakin əl-Şaraanın hökumətinin işğal olunmuş hissələrin geri qaytarılmasını tələb edib-etməyəcəyi bəlli deyil. Buna baxmayaraq, Suriya İsrailin Qolanın özündən və son bir ildə zəbt etdiyi hissələrdən çıxmasını istəyəcək.
İsrail həmçinin yeni Suriya hökumətini Dəməşqin cənubuna, İsraillə sərhədinə yaxın bölgəyə əsgər yerləşdirməməsi ilə hədələyib. İsrail bu ərazidə məzhəbçiliyi qızışdırmağa da çalışıb, yeni Suriya hökumətinə bağlı qruplarla Suriyanın azlıq Druz icması arasında məzhəb gərginliyi zamanı "Suriya Druzlarını qorumaq" üçün müdaxilə etməklə hədələyib. Druz icmasının bir çoxu Suriyanın yeni hökumətinə etibar etmədiyini göstərsə də, bir çoxları İsrailin müdaxilə təhdidlərini Suriyalılar arasında daha da parçalanma yaratmaq üçün hesablanmış bir oyun kimi qınayıb.
İsrail nə istəyərdi?
Netanyahu, bildirildiyinə görə, Suriya ilə tam sülh planı üçün bir çərçivə ilə birlikdə, 1974-cü il mətninin yenilənmiş versiyası olan bir təhlükəsizlik razılaşması istəyir. ABŞ-ın elçisi Barrack iddia edir ki, Suriya-İsrail münasibətləri arasındakı məsələ "həll edilə biləndir" və Axios-a görə, "qeyri-təcavüz razılaşması" ilə başlamağı təklif edib.
Qolan Təpələrinin belə bir davamlı işğalı, ehtimal ki, bir çox Suriyalını narahat edəcək. Yassin-Kassab deyib: "Bu, siyasi cəhətdən əl-Şaraa üçün çox çətindir, hətta Amerika təzyiqi və İsrailin davamlı şiddət təhdidi altında olsa belə." İsrailin əlavə şərtləri də var: Suriyada türk hərbi bazalarının olmaması, İranın və ya "Hizbullah" kimi İran tərəfindən dəstəklənən qrupların mövcud olmaması, həmçinin cənubi Suriyanın demilitarizasiyası.