Cənubi Suriyada həftəsonu yerli Druzilər və Bədəvi icmaları arasında başlayan yerli münaqişə çərşənbə günü gərginləşərək İsrailin Suriya Müdafiə Nazirliyini və paytaxt Dəməşqdəki digər hədəfləri bombalaması ilə nəticələnib.
Suriya Səhiyyə Nazirliyi bildirib ki, Dəməşqdəki hücumlarda ən azı üç nəfər həlak olub. Çərşənbə günü İsrailin digər hava hücumları cənub-qərb əyalətləri olan Suveyda və Dəraa bölgələrini hədəf alıb.
Əhalinin əksəriyyətinin Druzilərin dini qrupuna aid olduğu Suveyda son günlər zorakılığın mərkəzinə çevrilib. İsrail həftənin əvvəlində artıq orada Suriya hökumət qüvvələrini vurmuşdu.
İsrail rəsmiləri Suriyaya hücumlarının Suveydadakı Druzilər icmasını qorumaq məqsədi daşıdığını iddia edirlər. Bu bölgədə yerli silahlı qruplar, eləcə də hökumət qüvvələri arasında baş verən toqquşmalarda onlarla insan həlak olub.
Lakin yerli fəallar və analitiklər deyirlər ki, İsrail keçmiş prezident Bəşər Əsədin dekabr ayında devrilməsindən bəri dəfələrlə etdiyi kimi, Suriyanı bombalamağa davam edərək Suveydada daxili çəkişmələri qızışdırır. Üstəlik, bəzi Druzilər liderləri ilə Suriya hakimiyyəti arasında atəşkəs razılaşmalarına baxmayaraq, İsrail Suriya hökumət qüvvələrinə hücumlarını davam etdirir.
Suriya üzrə ekspert və Beynəlxalq Böhran Qrupunun baş müşaviri Dareen Xəlifə bildirib: "İsrail təkcə bütün Druzilər icmasını İsrailpərəst kimi göstərməklə kifayətlənmir, həm də onları Dəməşqin bombardmanını dəstəkləyən tərəf kimi təsvir edir."
Qarşıdurmadan istifadə
Britaniya mərkəzli monitorinq təşkilatı olan İnsan Hüquqları üzrə Suriya Rəsədxanasının (SOHR) məlumatına görə, Suveydada son zorakılıqlar iyulun 11-də Bədəvi silahlı qruplarının Dəməşq yolunda bir Druz taciri qaçırması ilə başlayıb.
Adam oğurluğu torpaq mübahisələri səbəbindən uzun müddətdir davam edən rəqabətə sahib iki icma arasında genişmiqyaslı zorakılıqlara çevrilib və nəticədə Suriya hökumət qüvvələri də bu münaqişəyə cəlb edilib.
Suriyanın yeni hökuməti 14 illik vətəndaş müharibəsindən və Əsəd ailəsinin yarım əsrlik hakimiyyətinin bitməsindən sonra öz səlahiyyətlərini tətbiq etməyə çalışır. Lakin Suveydada bunu etməkdə çətinlik çəkir, qismən də İsrailin işğal etdiyi Golan Təpələri ilə həmsərhəd olan bu əyalətdə hər hansı hökumət qüvvələrinin olmasına qarşı dəfələrlə hədələr səsləndirməsi buna səbəb olur.
Mülki vətəndaşların, yerli monitorinq təşkilatlarının və analitiklərin məlumatına görə, Suveydalı Druzilər ilkin olaraq həftəsonu baş verən zorakılıqlardan sonra hökumət qüvvələrinin yerləşdirilməsini alqışlasalar da, bəzi Druzilər döyüşçüləri ilə bu qüvvələr arasında toqquşmalar tezliklə başlayıb. Hökumət qüvvələrinin insan hüquqları pozuntuları törətdiyi barədə xəbərlər yayılıb ki, Suriya prezidentliyi bunu "qanunsuz cinayət əməlləri" kimi tanıyıb.
Ekspertlər bildirirlər ki, təhlükəsizlik qüvvələri üzvlərinin törətdiyi bu hərəkətlər İsrailə Suriyanı bombalamaq üçün bəhanə verib. Bununla da İsrail ölkəni zəif və bölünmüş vəziyyətdə saxlamaq, eyni zamanda İsrail ordusunda xidmət edən öz Druz vətəndaşlarına yaltaqlanmaq məqsədi güdür.
Suriya üzrə ekspert, Suveydadakı yerli dinamikaları ətraflı araşdırmış Eymenn Cavad Əl-Təmimi deyib: "İsrail perspektivindən – və onların Suriyaya necə baxdığı, Suriyanın necə olması lazım olduğu baxımından – onlar zəif mərkəzi hökumət və ölkənin məzhəb əsasında özünüidarə edən anklavlara bölünməsini üstün tuturlar."
Əl-Təmimi əlavə edib ki, Suveydada İsrailin hərəkətlərinə qarşı reaksiyalar müxtəlif olub ki, bu da əyalətdə bir çox insanın Dəməşqdəki yeni hökumətə etibar etməməsindən irəli gəlir. Yeni hökumət Suriyanın sünni əksəriyyətinin üzvlərindən ibarətdir, onların bir çoxu, o cümlədən Prezident Əhməd əş-Şaraa, Əl-Qaidənin keçmiş qolu olan Hayat Təhrir əş-Şamın üzvləri idi.
Suveydada mülki vətəndaşlar bildiriblər ki, etimadsızlığın bir hissəsi hökumətin mart ayında Suriya sahillərində yüzlərlə ələvinin qətlinə ya icazə verən, ya da bu qətllərdə iştirak edən döyüşçüləri məsuliyyətə cəlb etməməsindən qaynaqlanır.
Ələvilər Şiə İslamının bir qoluna aiddirlər ki, Əsəd və ailəsi bu məzhəbdən idi. Hökumət mart ayında baş verən toqquşmalarla bağlı istintaqa başlayıb. Bu toqquşmalarda sələfi qüvvələr tərəfindən Əsəd tərəfdarı qüvvələrin hücumları nəticəsində 200-dən çox Suriya hökumət təhlükəsizlik əməkdaşı da həlak olub. İstintaqın nəticələrinin oktyabrda açıqlanması gözlənilir.
Hüquq pozuntuları və qorxu
SOHR və digər yerli monitorinq təşkilatlarının məlumatına görə, hökumət qüvvələri Suveydada "yerindəcə edamlar" da daxil olmaqla insan hüquqları pozuntuları törətməkdə ittiham olunur.
Druz icmasından olan gənc Fərid* deyib: "Mən şəxsən hökumət qüvvələrinin asayişi bərpa etməsini istəyirdim, amma belə yox."
Yerli "Suveyda24" xəbər portalı bildirib ki, hökumətlə əlaqəli olduğu güman edilən döyüşçülər iyulun 15-də bir ailənin mülkünə basqın edərək doqquz silahsız mülki vətəndaşı edam ediblər.
"Əl-Cəzirə"nin təsdiqləmə şöbəsi olan "Sanad" bu məlumatları təsdiqləyib.
Suriya Müdafiə Nazirliyinin rəsmisi Uday Əl-Abdullaha hökumət qüvvələrinin edam üslubunda qətllər törətməsi ittihamlarına cavab verməsi üçün yazılı suallar göndərilib. O, məqalə dərc olunana qədər cavab verməyib.
Lakin çərşənbə günü Suriya Səhiyyə Nazirliyi Suveydanın Milli Xəstəxanasında təhlükəsizlik qüvvələri və mülki şəxslər də daxil olmaqla onlarla cəsədin tapıldığını bildirib.
Druz fraksiyaları ilə Suriya hökuməti arasında dəfələrlə atəşkəs razılaşmaları əldə olunub. Druz lideri Yusif Cərbuya görə, çərşənbə günü əldə edilən ən son razılaşma Suveydanın Suriya dövlətinə tam inteqrasiya olunmasını nəzərdə tuturdu.
Lakin çərşənbə axşamı razılaşdırılan atəşkəsdə olduğu kimi, İsrail hücumlarını davam etdirib.
Bundan əlavə, Əl-Təmiminin məlumatına görə, bir neçə Druz dini və silahlı fraksiyaları çərşənbə axşamı atəşkəsi rədd ediblər, əsas səbəb isə hökumət qüvvələrinin Suveydada pozuntuları davam etdirməsi olub.
Vətəndaş müharibəsi dövründə ruhanilər və silahlı Druz fraksiyaları faktiki muxtariyyət əldə edə bilmiş, eyni zamanda İŞİD kimi qrupların hücumlarını dəf etmişdilər.
Əsəd 2024-cü ilin dekabrında süqut etdikdən sonra tanınmış Druz dini lideri Hikmət əl-Hicri Dəməşqdəki yeni hakimiyyətdən konstitusiyanı dəyişdirməyi, Suveyda üçün daha böyük regional muxtariyyət və dünyəviləşməni təmin etməyi tələb etmişdi.
Əl-Təmimi bildirib ki, onun mövqeyi əhəmiyyətli dərəcədə dəstəklənsə də, əksəriyyət tərəfindən deyil. O deyib: "Onun xüsusi mövqeyi – hökumətin konstitusiyanı yenidən yazması lazım olduğu – Suveydada əksəriyyətin mövqeyi deyildi." O qeyd edib ki, müəyyən dərəcədə muxtariyyəti qorumaq və yeni hakimiyyətlə inteqrasiya etmək üçün hökumətlə əməkdaşlığa hazır olan praqmatiklər də var idi.
"Lakin bu hökumət pozuntularından sonra, əl-Hicrinin mövqeləri daha çox rəğbət və dəstək qazanacaq," Əl-Təmimi xəbərdarlıq edib.
Müdaxilə çağırışları
Suveydada döyüşlər davam edərkən, əl-Hicri mübahisəli şəkildə beynəlxalq ictimaiyyəti Suriyadakı Druziləri qorumağa çağırıb.
Tənqidçilər onun bu çağırışının İsrail müdaxiləsinə gizli bir istək olduğundan ehtiyat edirlər ki, Suveydada bir çox insan bu mövqe ilə razılaşmır.
Toqquşmaların baş verdiyi ərazidən bir neçə kilometr aralıda yerləşən kənddə yaşayan yerli fəal Samya* bildirib ki, İsrailin hücumları onu "narahat edir" və o, müdaxiləni dəstəkləmir.
Eyni zamanda, o, hökumət qüvvələrinin evlərə basqın edərək mülki vətəndaşları təhlükə altına atmasından getdikcə daha çox narahat olduğunu deyib.
Əl-Cəzirəyə deyib: "Nə gözləyəcəyimizi bilmirik."
O əlavə edib: "Evimizə kimin gələcəyini və o adamın kim olacağını, içəri girdikdən sonra bizdən nə istəyəcəyini bilmirik. O adamın və ya əsgərin bizə necə davranacağını bilmirik, bilirsiz? Deməli, qorxu var. Düzünü desək, hamımız həqiqətən qorxmuşuq."
Əl-Təmimi xəbərdarlıq edib ki, İsrailin Suriyadakı Druziləri "qorumaq" diskursu daxili çəkişmələri gücləndirə, kollektiv cəzaya səbəb ola bilər.
O deyib: "[İsrailin etdiyi] məzhəb gərginliyini alovlandırır, çünki Druzilərin ölkəni bölmək üçün gizlicə İsraillə işləməsi təkliflərinə zəmin yaradır."
*Bəzi adlar mənbələri repressiyadan qorumaq üçün dəyişdirilib.