Trampın iqlim əleyhinə siyasəti dünya üzrə 1.3 milyon əlavə ölümə yol aça bilər Təhlil

Yeni ekoloji elmi nailiyyətlər, ABŞ prezidenti Donald Tramp administrasiyasının iqlim dəyişikliyi ilə bağlı yanaşmasının insan həyatına təsirinin ətraflı şəkildə anlaşılmasını təmin edir. Artan temperatur indidən saysız-hesabsız insanın ölümünə səbəb olur. Müstəqil tədqiqatçıların mürəkkəb modelləşdirməsinə əsaslanan bir təhlilə görə, Donald Trampın fosil yanacaqların genişləndirilməsi və emissiyaların azaldılması səylərinin zəiflədilməsinə yönəlmiş "Əvvəlcə Amerika" gündəliyi bu faciəvi nəticəyə əhəmiyyətli dərəcədə töhfə verəcək. Ölümlərin əksəriyyəti ABŞ-dan kənarda baş verəcək. Son araşdırmalara görə, gələcək onilliklərdə yüksək temperaturlardan öləcəyi gözlənilən insanların əksəriyyəti Afrika və Cənubi Asiyadakı kasıb, isti ölkələrdə yaşayır. Bu ölkələrin bir çoxu iqlim dəyişikliyinə səbəb olan çirklənmənin nisbətən az hissəsini yaymış və artan istiliklə mübarizə aparmaq üçün ən az hazır vəziyyətdədirlər. Təhlil göstərir ki, prezidentin siyasəti nəticəsində növbəti on ildə əlavə olaraq atmosferə buraxılacaq istixana qazları 2035-ci ildən sonrakı 80 ildə yer kürəsi qızdıqca dünya üzrə 1.3 milyona qədər əlavə istiliklə bağlı ölümlərə səbəb ola bilər. İstidən həqiqi ölümlərin sayı daha yüksək olacaq, lakin isinən planet soyuqdan ölümlərin sayını da azaldacaq. Dünya ölkələrinin liderləri hazırda Braziliyanın Belém şəhərində beynəlxalq konfransda iqlim dəyişikliyinin artan təsirlərini müzakirə etmək üçün toplaşıblar. Dünya əhalisinin 4%-nə malik olmasına baxmayaraq, istixana qazlarının 20%-ni istehsal edən ABŞ-ın yoxluğu iştirakçılar tərəfindən xüsusilə vurğulanıb. Müvəqqəti iştirakçı siyahısına görə, Əfqanıstan, Myanma və San Marino yığıncağa nümayəndə heyəti göndərməyən yeganə digər ölkələrdir. Hesablamalarımız Donald Trampın siyasəti nəticəsində buraxılacaq əlavə emissiyaların modelləşdirilmiş qiymətləndirmələrini, eləcə də karbonun ölümcül dəyəri kimi tanınan, referentlər tərəfindən yoxlanılmış bir metrikanı əhatə edir. On ildən çoxdur ki, federal siyasətə rəhbərlik edən Nobel mükafatlı elmə əsaslanan bu metrika, əlavə emissiyalardan qaynaqlanan temperaturla bağlı ölümlərin sayını proqnozlaşdırır. Qiymətləndirmə, istilik vurması və mövcud xəstəliklərin şiddətlənməsi kimi istiliklə əlaqəli səbəblərdən ölümləri, soyuq havaya məruz qalmanın azalması nəticəsində xilas olan həyatları çıxmaqla göstərir. Buraya quraqlıq, daşqınlar, müharibələr, vektor vasitəsilə yayılan xəstəliklər, qasırğalar, meşə yanğınları və məhsul çatışmazlığı kimi iqlim dəyişikliyinin daha geniş təsirlərindən gözlənilən kütləvi ölümlər daxil deyil. Bu rəqəmlər böyük olsa da, eyni dövr ərzində insan fəaliyyəti nəticəsində yaranan bütün emissiyalar azaldılmasa, proqnozlaşdırılan 83 milyon istiliklə bağlı ölümlərin yalnız bir hissəsini təşkil edir. Lakin onlar ABŞ korporativ maraqlarının dünya əhalisinin həyatından üstün tutulmasının insani dəyərini göstərir. Dünya miqyasında iqlim dəyişikliyi ilə mübarizə aparan qruplarla işləyən qeyri-kommersiya təşkilatı USClimate Action Network-un icraçı direktoru Ife Kilimanjaro, "Bu rəqəmlər dəhşətvericidir," dedi. "Lakin bizim üçün onlar sadəcə rəqəmlərdən daha çox şeydir," deyə o əlavə etdi. "Bunlar həyatları, ailələri, ümidləri və arzuları olan insanlardır. Onlar dünyanın fərqli bir yerində yaşasalar belə, bizə bənzəyən insanlardır." Donald Tramp administrasiyası, bəzən Konqresdəki respublikaçıların köməyi ilə, iqlim dəyişikliyini məhdudlaşdırmaq səylərini kəskin şəkildə geri salıb. Təmiz elektrik enerjisi, yanacaqlar, nəqliyyat vasitələri və istehsal üçün vergi güzəştlərini ləğv etmək, kömürlə işləyən elektrik stansiyalarına dair çirklənmə məhdudiyyətlərini yumşaltmaq və federal torpaqlarda qazma işlərini asanlaşdırmaq – bunlar bu yaxınlarda ləğv edilmiş iqlim təşəbbüslərindən yalnız bir neçədir. Stanford Universitetinin Doerr Davamlılıq Məktəbinin iqtisadçısı Marşall Burk, "Trampdan əvvəl ABŞ-ın indiyə qədər irəli sürdüyü ən iddialı iqlim siyasətinə sahib idik – bu, artan problemin həllinə dair indiyə qədərki ən yaxşı səyimiz idi," dedi. Burk əlavə etdi: "Bu təşəbbüsləri geri qaytardığımız zaman, bu, dünya miqyasında görəcəyimiz zərərlərə əsaslı şəkildə təsir edir." Bu geri çəkilmələr və onların proqnozlaşdırılan nəticələri ilə bağlı suallara cavab olaraq, Ağ Evin sözçüsü Teylor Rocers, "Yaşıl Enerji Fırıldağı" adlandırdığı şeyi tənqid etdi. O, istiliklə bağlı ölümlər proqnozuna konkret toxunmadan, "Amerika hələ də solçuların uydurma iqlim iddialarına inanmır," yazdı. Fosil yanacaqların dünyanın isinməsinə səbəb olduğu qənaəti ilk dəfə ən azı 60 il əvvəl Ağ Evə çatmışdı, o zaman Lindon Consonun məsləhətçiləri nəzarətsiz emissiyaların bu gün planetin yaşadığı ekstremal hadisələrə və sürətli isinməyə gətirib çıxaracağı barədə xəbərdarlıq etmişdilər. Onlarla alim administrasiyanın iqlim dəyişikliyinə münasibətini pisləyərək, insan fəaliyyəti nəticəsində yaranan iqlim dəyişikliyinin artıq zərər vurduğunu və bunun daha da pisləşəcəyini göstərən təkzibedilməz sübutların olduğunu qeyd etdi.

İstilik ölümcül olanda

Artan temperaturlardan ölmək ehtimalı ən yüksək olanlar, ekstremal istiliyə qeyri-mütənasib şəkildə həssas olanlardır: açıq havada çalışanlar, yaşlılar, xüsusilə sürətlə maye itirən çox gənclər, əlilliyi və xəstəlikləri olanlar, həmçinin kondisioneri və stabil yaşayış yeri olmayan insanlar. Həddindən artıq yüksək temperaturlar bədənin özünü soyutma qabiliyyətini iflic etməklə ölümə səbəb olur. Tərləmə tez-tez dayanır. Ardınca huşun itirilməsi, orqan çatışmazlığı və ölüm gəlir. Artan temperaturlar mövcud sağlamlıq problemlərini də ağırlaşdırır, ürək tutmaları, insultlar və tənəffüs problemlərini sürətləndirərək ölümü tezləşdirir. Son illərdə iqlim dəyişikliyi dünya üzrə istiliyə məruz qalmadan ölümlərin sayının artmasına səbəb olub. Yale İctimai Sağlamlıq Məktəbinin son araşdırmasına görə, ABŞ-da istiliklə əlaqəli ölümlər 2000-ci ildən bəri 50%-dən çox artıb. 2021-ci ildə Sakit okeanın şimal-qərbində yüzlərlə insan həlak oldu. Həmin vaxt yüksək təzyiq sistemi isti havanı bölgənin müəyyən hissələrində saxlamış və temperaturun 37.7°C-dən (100F) xeyli yuxarı qalxmasına səbəb olmuşdu. Qurbanların çoxu yaşlı insanlar idi, evlərində tək tapılmışdılar, kondisioner və ya ventilyatorları yox idi. Bir fermer tarlada, digəri isə fidanlıqda yıxılmışdı. 65 yaşlı bir qadın park edilmiş avtomobilində, günəşin yandırıcı istiliyində son nəfəsini almışdı. İqlim alimlərindən ibarət bir qrup, bu istilik dalğasının insan tərəfindən törədilən iqlim dəyişikliyi olmadan demək olar ki, qeyri-mümkün olacağını müəyyən etdi. Bununla belə, həm istidən, həm də soyuqdan ölümlər birlikdə nəzərə alındıqda, ümumi temperaturla bağlı ölümlərin sayı dərhal fəlakətli görünməyə bilər. Planet növbəti bir neçə onillikdə qızdıqca, soyuqdan ölənlərin qlobal azalması istidən ölümləri demək olar ki, tamamilə kompensasiya edə bilər. Lakin əsrin ikinci yarısında, Donald Tramp vəzifədən getdikdən çox sonra, istiliklə bağlı ölümlərin sayı soyuqdan ölümlərin azalmasını xeyli üstələyəcək. ABŞ digər ölkələrdən daha çox iqlim dəyişikliyinə səbəb olan çirklənmə yaymış olsa da, istidən və soyuqdan ölümlər birlikdə nəzərə alındıqda, karbonun ölümcül dəyəri konsepsiyasını işləyib hazırlayan Bentley Universitetinin iqtisadiyyat üzrə köməkçi professoru R Daniel Bresslerin işçi sənədinə görə, əlavə karbon emissiyalarının səbəb olduğu dünya üzrə temperaturla bağlı ölümlərin yalnız 1%-nə qədər hissəsini çəkəcəyi gözlənilir. Dünyanın ən kasıb ölkələrindən bəziləri uyğunlaşmaqda demək olar ki, mütləq çətinlik çəkəcək. Bressler müəyyən edib ki, emissiyaları ABŞ-ın emissiyalarından qat-qat az olan Niger və Somali, artan temperaturlardan adambaşına ən yüksək ölüm nisbətinə malik olacaq. Hindistanın digər ölkələrdən daha çox temperaturla bağlı ölümlər yaşayacağı gözlənilir. Dünya əhalisinin 3%-nə sahib olan Pakistanın isə istiliyin təsirlərinə uyğunlaşma qabiliyyətindən asılı olaraq, dünya üzrə temperaturla bağlı ölümlərin 6% ilə 7%-i arasında bir hissəsinə sahib olacağı proqnozlaşdırılır. Los-Ancelesdə yaşayan, ailəsi doğma Pakistanında yaşamağa davam edən iqlim dəyişikliyi fəalı Ayişə Siddiqa, "Mənim cəmiyyətimdə insanlar öləcək," dedi. "Gələcək Nəsillər Tribunalı" ekoloji qrupunun həmtəsisçisi Siddiqa, 2022-ci ildə Pakistan və Hindistanda temperaturun 48°C-dən (120F) yuxarı qalxdığı zaman istiliyin ailəsinə təsirini xatırladı. Bölgədəki əksər insanlar kimi, Siddiqaların da kondisionerləri yox idi. O dedi ki, atası ölümcül istilik dalğası zamanı huşunu itirmiş və xəstəxanaya yerləşdirilməli olmuşdu. İstilik haqqında danışarkən, "Bu izaholunmazdır," dedi. "Sanki ətrafınızdakı bütün hava bədəninizə yapışıb və nəfəs ala bilmirsiniz."

İrəliləyişin geri qaytarılması

Keçən il bu vaxt ABŞ emissiyalarını kəskin şəkildə azaltmaq yolunda irəliləyirdi. Prezident Co Baydenin rəhbərliyi altında ölkə, iqlim dəyişikliyinin əsas səbəbi olan fosil yanacaqlardan uzaqlaşmaq və külək, günəş enerjisindən istifadə etmək üçün əhəmiyyətli sərmayələr qoydu. Yüz milyardlarla dollar, yollara daha çox elektrikli nəqliyyat vasitəsi çıxarmaq və ofis binalarını, evləri daha enerji səmərəli etmək kimi müxtəlif təşəbbüslər vasitəsilə emissiyaların azaldılmasına yönəldilirdi. Bayden, Donald Trampın ABŞ-ı on il əvvəl ölkələrin qlobal istiliyi məhdudlaşdırmaq üçün birlikdə işləməyi öhdəsinə götürdüyü beynəlxalq razılaşma olan Paris Sazişindən çıxarmaq barədə ilk dövr qərarını da ləğv etmişdi. Lakin Ağ Evə qayıdan kimi Donald Tramp bütün bunları ləğv etməyə başladı. Vəzifəsinə qayıtdığı ilk gün, "Maga" şapkalı alqışlayan tərəfdarlarının qarşısında, əvvəllər "soyğunçuluq" adlandırdığı Paris Sazişindən ABŞ-ın yenidən çıxmasına icazə verdi. Cəmi 10 gün əvvəl Ümumdünya Meteorologiya Təşkilatı 2024-cü ili qeydə alınmış ən isti il elan etmişdi. Növbəti 100 gün ərzində Donald Tramp əvvəlki bütün dövründə olduğundan daha çox iqlim dəyişikliyi siyasətlərini geri qaytarmaq səylərini irəli sürdü. Mart ayında, onun Ətraf Mühitin Mühafizəsi Agentliyi, sələfinin iqlim dəyişikliyini cilovlamaq səylərini ləğv etmək məqsədi daşıyan bir sıra tədbirlər elan edərək, "ABŞ tarixindəki ən böyük deregulyasiya hərəkətini" qeyd etdi. Bunların arasında avtomobillərdən və yük maşınlarından emissiyaları məhdudlaşdıran, neft və qaz əməliyyatlarından hava çirkliliyini azaldan və elektrik stansiyalarından planetin isinməsinə səbəb olan istixana qazı emissiyalarını tutmağı tələb edən qaydalar vardı. Daha sonra Donald Trampın iyul ayında imzaladığı daxili siyasət mega qanun layihəsinə verdiyi ləqəb olan "böyük gözəl qanun layihəsi" gəldi. Bu qanun, günəş və külək enerjisi, elektrikli nəqliyyat vasitələri üçün vergi güzəştlərini ləğv etdi, federal torpaqlarda qazma və ya mədən işlərini asanlaşdırdı və ucuzlaşdırdı, digər bir istixana qazı olan metan emissiyalarını azaltmaq səylərini geri çevirdi və kömürə dövlət dəstəyini artırdı.

Həyatların hesablanması

Bu addımların nəticələrini anlamaq üçün, bu ilin siyasət dəyişikliklərini təhlil edən müstəqil, qeyri-partizan tədqiqat firması Rhodium Group-un modelləşdirmə nəticələrindən istifadə edildi. Qrup, mart ayında Ətraf Mühitin Mühafizəsi Agentliyi tərəfindən elan edilmiş ləğvetmələr və bu yay qəbul edilmiş qanun layihəsi nəticəsində növbəti 10 ildə buraxılacaq əlavə emissiyaların yüksək, aşağı və orta səviyyəli qiymətləndirməsini irəli sürdü. (Modelləşdirmə həmçinin bazar qüvvələrindəki və digər amillərdəki dəyişiklikləri də əks etdirir.) Hesablamalarımız üçün Rhodium Group-un orta diapazon rəqəmi, yəni 2035-ci ilə qədər 5.7 milyard metrik ton karbon başlanğıc nöqtəsi oldu. Firmanın digər qiymətləndirmələrindən istifadə Donald Trampın siyasət dəyişiklikləri nəticəsində 571.000 ilə demək olar ki, 2.2 milyon arasında əlavə temperaturla bağlı ölümlərə səbəb olardı. Princeton Universitetinin rəhbərlik etdiyi Repeat Layihəsi də oxşar təhlil apararaq 6.9 milyard metrik ton rəqəmini əldə etmişdir ki, bu da daha çox proqnozlaşdırılan ölümlə nəticələnərdi. Bu emissiyaları ölümlərə çevirmək üçün iqlim iqtisadiyyatı sahəsinə müraciət edildi. Bu sahə, insan fəaliyyəti nəticəsində yaranan emissiyaları ölçülə bilən iqtisadi xərclərlə əlaqələndirir. Nobel mükafatı laureatı William Nordhaus tərəfindən karbonun sosial dəyəri kimi tanınan şeyi hesablayan bir model 2009-cu ildən bəri federal siyasətdə istifadə olunur, Qiymətli Kağızlar və Birja Komissiyasının tələblərindən tutmuş Ətraf Mühitin Mühafizəsi Agentliyi qaydalarına qədər hər şeyə rəhbərlik edir. Nordhaus iqlim dəyişikliyinin geniş iqtisadi dəyərini qiymətləndirsə də, Bentley Universitetinin professoru Bressler öz modelini yalnız istiliklə əlaqəli ölümlərə fokuslamaq üçün istifadə etdi. İctimai sağlamlıq araşdırmalarına da əsaslanaraq, Bressler 80 il ərzində bir ölümə səbəb olacağı gözlənilən karbon miqdarını: 4,434 metrik ton olaraq qiymətləndirdi. Bu rəqəm 3.5 amerikalının və ya 146.2 nigeriyalının orta ömür boyu emissiyasına bərabərdir. Eyni qiymətləndirmədən istifadə edərək, Bressler atmosferə buraxılan hər əlavə metrik ton karbondan 80 il ərzində neçə ölümün gözlənildiyini də hesabladı. O, öz tapıntılarını 2021-ci ildə "Nature Communications" jurnalında dərc etdi. Bu hekayə ilə bağlı suallara cavab olaraq, Donald Trampın göstərişi ilə karbonun sosial dəyərini nəzərə almanı dayandırmış Ətraf Mühitin Mühafizəsi Agentliyi, Bresslerin elmi təhlilini rədd etdi. Agentlik bunu "ciddi elm deyil, əxlaqi mövqe nümayişi" adlandırdı və dedi ki, hər metrik ton karbona görə ölümlərin hesablanması "təsdiqlənməmiş ekstrapolyasiyalara əsaslanır" və "uzunmüddətli iqlim proqnozlarına hakim olan dramatik qeyri-müəyyənlikləri" nəzərə almır. Lakin iqlim dəyişikliyi üzrə alimlər karbonun ölümcül dəyərinin etibarlı bir metrika olduğunu bildirdilər. Bresslerin dərc edilmiş araşdırmasının referentləri onun məqaləsini "dəyərli və intuitiv" və siyasətin hazırlanması üçün əhəmiyyətli kimi xarakterizə etdilər. Tədqiqatı dərc etdikdən sonra, Bressler 2021-2022-ci illərdə Ağ Evin İqtisadi Məsləhətçilər Şurasında iqlim iqtisadçısı kimi çalışdı. Digərləri vurğuladı ki, Bresslerin modeli yalnız temperaturun birbaşa təsirlərinə dar şəkildə fokuslandığı üçün, onun yaratdığı qiymətləndirmələr iqlim dəyişikliyi fövqəladə halından yaranan ümumi ölü sayından qat-qat azdır. O, həmçinin azalan məhsuldarlıq və artan iztirab kimi ekstremal istiliyin ciddi, lakin ölümcül olmayan təsirlərini əhatə etmir. Bressler öz işinin təxminlər verdiyini və istixana qazı emissiyaları nəticəsində əlavə ölümlərin həqiqi sayının, insanların dəyişən temperaturlara və bazar qüvvələrinə nə qədər sürətlə uyğunlaşması daxil olmaqla, bir sıra bilinməyən amillərdən asılı olacağını etiraf edir. Ən əsası, gələcək prezidentlər və digər ölkələr də emissiyaları azaltmaq üçün yeni addımlar ataraq proqnozları dəyişə bilərlər. Bresslerin 2021-ci il məqaləsi planet üçün bir neçə gələcək ssenarisini təqdim edirdi. Onun "pessimistik" adlandırdığı ssenariyə görə, qlobal emissiyalar əsrin sonuna qədər sabitləşməyəcəkdi. Məhz bu ssenari çərçivəsində Bressler proqnozlaşdırdı ki, 2100-cü ilə qədər iqlim dəyişikliyi dünya üzrə 83 milyon insanın istiliklə bağlı ölümlərinə səbəb olacaq. Donald Trampın siyasəti nəticəsində növbəti 10 ildə buraxılacaq əlavə emissiyalardan 2115-ci ilə qədər 1.3 milyon ölümə səbəb olacaq ssenari də budur. Əgər qlobal emissiyalar 2050-ci ilə qədər demək olar ki, sıfıra ensəydi, istiliklə bağlı ölümlərdən proqnozlaşdırılan itki 2100-cü ilə qədər 9 milyona enərdi. Hətta bu halda belə, Donald Trampın təkcə bu ilki siyasət dəyişiklikləri əlavə 613.000 ölümə səbəb olacaq. Mütəxəssislər razılaşırlar ki, Bresslerin təqdim etdiyi hər iki ssenari mümkün olsa da, emissiyaların ən çox ehtimal olunan miqdarı bu iki hədd arasında yerləşəcək. Bununla belə, Bressler dedi ki, proqnozlar təhlükə altında olanları vurğulayır. "Əgər emissiyaları artıran addımlar atsanız, ölümlərə səbəb olursunuz," dedi. "Əgər emissiyaları azaldan addımlar atsanız, həyatları xilas edirsiniz."

24 saat