Dünyanın ikinci ən böyük quru məməlisini – nəhəng kərgədanları ikinci ən böyük qitənin yarısını qət etdirərək köçürmək, heç də asan başa gələn bir iş deyil. Lakin, bu misilsiz mühafizə təşəbbüsü çərçivəsində, yüzlərlə kərgədanın təhlükəsiz gələcəyini təmin etmək üçün görülən bu monumental əməliyyat, vəhşi təbiətin qorunması tarixində yeni bir səhifə açmaqdadır.
Müxtəlif çətinliklərə baxmayaraq, xüsusi hazırlanmış qəfəslər, nəhəng kranlar, yük maşınları və hətta nəhəng Boeing 747 təyyarəsi kimi vasitələrdən istifadə etməklə 3400 kilometrlik (2100 mil) mürəkkəb bir səyahət gerçəkləşdirilib. Bu nəhəng əməliyyat çərçivəsində, 2024-cü ilin iyun ayının əvvəllərində Cənubi Afrikadan Ruandadakı Akagera Milli Parkına 70 ədəd əsirlikdə böyüdülmüş cənubi ağ kərgədan köçürülüb. Bu təşəbbüs, onların təbii yaşayış mühitinə qaytarılması və "yenidən vəhşiləşdirilməsi" proqramının tərkib hissəsi idi.
African Parks təşkilatının köçürmələr üzrə rəhbəri Martin Rikkelton CNN-ə verdiyi müsahibədə, "70 kərgədanı qitə boyu köçürmək yüksək riskli bir işdir" deyərək əməliyyatın miqyasını vurğulayıb. Lakin indiyə qədər, heyvanların yeni evlərində özlərini yaxşı hiss etdikləri bildirilir. Rikkelton əlavə edib ki, "bütün hesabatlar müsbətdir", bu da layihənin ilk mərhələsinin uğurlu olduğunu göstərir.
Con Hymenin Mübahisəli Proqramı və African Parks-ın Rolu
Bu nəhəng heyvanlar, təxminən 2000 kiloqramdan (4000 funtdan çox) artıq çəkiyə malik olan cənubi ağ kərgədanlar, əslində mənşəyini 1990-cı illərdə daşınmaz əmlak developerı Con Hyme tərəfindən başladılan mübahisəli bir yetişdirmə proqramından götürür. Hyme, illərlə kərgədan buynuzu ticarətinin qanuniləşdirilməsi üçün lobbiçilik fəaliyyəti aparmışdı. Onun məqsədi, heyvanlara zərər vermədən buynuzları kəsməklə böyük ehtiyatlar toplamaq, bazarı buynuzla dolduraraq brakonyerləri işsiz qoymaq və beləliklə də qoruma səylərinə maliyyə vəsaiti toplamaq idi.
Lakin, beynəlxalq qanunlar çərçivəsində buynuz ticarəti qadağan olaraq qaldığı üçün Con Hymenin layihəsi maliyyə çətinlikləri ilə üzləşdi. O, 2023-cü ildə "Agence France-Presse" (AFP) agentliyinə verdiyi müsahibədə, layihəyə təxminən 150 milyon dollar sərf etdiyini və ən böyük xərcin nəzarət sistemi olduğunu bildirmişdi. Hyme etiraf etmişdi: "Əlimdə 2000 kərgədan və 8000 hektar (20,000 akr) torpaqdan başqa heç nə qalmadı."
Belə bir vəziyyətdə, Hymenin satışa çıxardığı kərgədanlara heç bir təklif gəlmədi. Məhz bu zaman, qitə boyunca 23 qorunan ərazini idarə edən qeyri-kommersiya təşkilatı African Parks vəziyyətə müdaxilə etdi. Təşkilat, dünyanın ən böyük kərgədan yetişdirmə əməliyyatı olan bu əraziləri müəyyən edilməmiş bir məbləğə əldə etdi və heyvanları 10 il ərzində təbii mühitlərinə qaytarmağı ("rewild") planlaşdırdı. Bu köçürmə, African Parks-ın "Rhino Rewild" təşəbbüsü çərçivəsində həyata keçirilən ilk qitələrarası hərəkət oldu.
ABŞ-dakı Ətraf Mühit Təhqiqat Agentliyində (Environmental Investigation Agency US) baş vəhşi təbiət siyasəti analitiki olan Taylor Tenç (köçürmə prosesində iştirak etməsə də), bu hadisəni "çox mühüm bir mərhələ" adlandırıb. Tenç əlavə edib: "Bu, African Parks-ın səyləri baxımından mütləq böyük bir inkişafdır."
Kərgədanların Mühafizə Statusu və Brakonyerliklə Mübarizə
Bu gün Afrikada təxminən 17,000-ə yaxın cənubi ağ kərgədan qalmaqdadır və onlar Beynəlxalq Təbiəti Mühafizə İttifaqının (IUCN) Qırmızı Siyahısında "nəslinin kəsilməsi təhlükəsi altında" kateqoriyasında təsnif edilir. Bu o deməkdir ki, African Parks-ın satın aldığı və qitə boyunca yaymağı planlaşdırdığı 2,000 cənubi ağ kərgədan, mövcud populyasiyanın 10%-dən çoxunu təşkil edir ki, bu da növün gələcəyi üçün böyük ümid verir.
Kərgədan buynuzu beynəlxalq ticarəti 1977-ci ildən Bəyan edilən Növlərin Beynəlxalq Ticarəti Konvensiyası (CITES) çərçivəsində qadağan edilsə də, Asiyada buynuzlara status simvolu kimi baxan və ya onları sərxoşluqdan xərçəngə qədər müxtəlif xəstəlikləri müalicə edə biləcəyinə yalançı inanışlarla istifadə edən istehlakçılar tərəfindən tələbat hələ də brakonyerliyi stimullaşdırır.
Brakonyerlər bəzən kərgədanı birbaşa öldürür, bəzən də onu sakitləşdirib buynuzunu kəsir, bəzən isə heyvanın üzünün böyük bir hissəsini kəsib atır ki, bu da kərgədanın qan itkisindən ölməsinə səbəb olur. Kərgədan populyasiyasının əksəriyyətinin yaşadığı Cənubi Afrikada, 2024-cü ildə 420 kərgədan brakonyerlər tərəfindən qətlə yetirilib. 2025-ci ilin ilk üç ayında isə 100-dən çoxu öldürülüb.
Tenç qeyd edir ki, 2012-2015-ci illərdə qitədə kərgədan brakonyerliyi çox geniş yayılmışdı və "o vaxtdan bəri çox şeylərə nail olunub". O, əlavə edib ki, Keniyada keçən il heç bir kərgədan öldürülməyib və Zimbabvedə brakonyerlik əhəmiyyətli dərəcədə azalıb. Lakin bu gün, brakonyerlik əsasən Cənubi Afrika və Namibiyada cəmləşib.
Məsələni daha yaxşı həll etmək üçün Tenç, hökumət resurslarının brakonyerlik və kərgədan buynuzu beynəlxalq ticarətinin arxasında duran mütəşəkkil cinayət şəbəkələrinə qarşı mübarizəyə və beynəlxalq əməkdaşlığın artırılmasına yönəldilməsinin vacibliyini vurğulayır.
Kərgədanların Köçürülmə Prosesi və Akagera Milli Parkı
Martin Rikkelton bildirir ki, gələcək köçürmə layihələrinin bir neçəsi müxtəlif müzakirə və planlaşdırma mərhələlərindədir. O əlavə edir ki, kərgədanları qəbul edəcək ərazilərin onlara uyğun yaşayış sahəsi, heyvanları qorumaq üçün təhlükəsizlik və onların qayğısına qalmaq üçün kifayət qədər maliyyə təmin edəcək güclü bir çərçivə mövcuddur.
Akagera Milli Parkına köçürülmə prosesi bir il yarım, hətta daha çox planlaşdırma və təsdiqlər tələb etdi. Hər bir kərgədanın köçürülməsi, o cümlədən sonrakı üç il ərzində monitorinq və idarəetmə xərcləri təxminən 50,000 dollara başa gəlib (köçürmə Howard G. Buffet Fondu tərəfindən dəstəklənib).
Heyvanlar əvvəlcə yetişdirmə proqramı obyektindən Cənubi Afrikadakı Munywana Qoruğuna köçürülüb ki, Akageraya daha çox bənzər şəraitə öyrəşsinlər. Daha sonra, kərgədanlar fərdi polad qəfəslərə yüklənərək Cənubi Afrikanın Durban şəhərindəki hava limanına gətirilib və kranlar vasitəsilə diqqətlə Boeing 747 təyyarəsinə yerləşdirilib. Ruandanın paytaxtı Kigalidə yerə endikdən sonra, kərgədanlar səyahətlərinin son hissəsini yol ilə qət ediblər. İndi kərgədanların yeni mühitlərə öyrəşməsi lazımdır və onlar bir neçə həftə ərzində baytarlıq qrupu tərəfindən ciddi şəkildə monitorinq ediləcəklər.
Akagera Milli Parkı tərəfindən tətbiq edilən vəhşi təbiətin mühafizəsi tədbirləri, xüsusilə it bölməsinin fəaliyyəti sayəsində parkda brakonyerlik "sıfıra yaxın" səviyyəyə endirilmişdir. Bu mühafizə tədbirləri, cənubi ağ kərgədanların təhlükəsizliyini təmin etmək üçün əsas şərtdir.
Optimist olmaq üçün əsaslı səbəblər var. 2021-ci ildə African Parks 30 ağ kərgədanı Cənubi Afrikadakı özəl bir qoruqdan Akageraya köçürmüşdü. O vaxtdan bəri, onların 11 bala doğulduğu qeydə alınıb. İndi 70 əlavə ağ kərgədanın gəlişi ilə, Rikkeltonun sözlərinə görə, "genetik cəhətdən dayanıqlı bir kərgədan sürüsü yaratdıq." O, səyahətin sonunda kərgədanların qəfəslərindən çıxdığını görməyin "aylarca çətin işin, məyusluqların və çətinliklərin həqiqətən dəyərli olduğunu" göstərdiyini deyir. Rikkelton əlavə edir: "Bu, çox da müsbət hadisələrin olmadığı bir dünyada ümid hekayəsidir."
Oxucu Şərhləri
Şərh Yaz