ABŞ iqtisadi zonası Livanı Hizbullahı tərksilah etməyə sövq edərmi? İsrail hücumları

ABŞ Livan hökumətini Hizbullahı silahsızlaşdırmağa təşviq etmək məqsədilə Livanın cənubunda iqtisadi zona yaradılması təklifi ilə çıxış edib. Lakin analitiklər bunu qeyri-real və yaxşı düşünülməmiş bir plan hesab edirlər. ABŞ-ın Yaxın Şərq üzrə elçisi Tomas Barrack çərşənbə axşamı Livana səfəri zamanı bu iqtisadi zona təklifini irəli sürsə də, maliyyələşdirməyə dair ipuclarından başqa az təfərrüat verib. Barrack jurnalistlərə açıqlamasında deyib: "Biz hamımız – Körfəz ölkələri, ABŞ, livanlılar – dolanışıq yaradacaq iqtisadi forum qurmaq üçün birlikdə fəaliyyət göstərəcəyik." Mütəxəssislər, bu ideyanın İordaniya və Misirdəki oxşar zonaları əsas götürə biləcəyini qeyd edirlər. Lakin bu iki ölkənin İsraillə sülh müqavilələri var ki, Livan ötən il İsrailin Livana qarşı müharibəsindən sonra bunu təkrarlamaqda çətinlik çəkə bilər. Müharibədən sonra, əsasən Hizbullaha qarşı aparılan döyüşlərin ardınca, bu livanlı qruplaşmanı silahsızlandırmaq üçün regional və daxili təzyiqlər artıb. Yanvar ayında vəzifəyə başlayan və ABŞ ilə İsrailin təzyiqi altında olan nisbətən yeni Livan hökuməti qruplaşmanı silahsızlandırmaq niyyətini bəyan edib.

Hizbullahın silahsızlanmasına təzyiq

İsrail və Hizbullah arasında 2023-cü il oktyabrın 8-də başlayan müharibə ötən ilin sentyabrında intensivləşərək noyabrın 27-də atəşkəslə nəticələnib. Lakin İsrail atəşkəsi dəfələrlə pozsa da, heç bir cəza ilə üzləşməyib. Müharibə zamanı Hizbullahın hərbi imkanları zərbə alıb və İsrail onun bir çox liderini qətlə yetirməyə nail olub. Hizbullahın üzvü olduğu İranın dəstəklədiyi "müqavimət oxu", 2024-cü ilin dekabrında Suriyada prezident Bəşər Əsədin süqutu və 2025-ci ilin iyununda ABŞ-ın dəstəklədiyi İsrailin İrana qarşı hücumları ilə daha ciddi zərbələr alıb, bu da Hizbullahın regional dəstəyini zəiflədib. Daxili siyasətə gəlincə, Hizbullahın nüfuzu son 20 ildə, yəni İsraili dəf edə bilən yeganə Livan qüvvəsi statusundan uzaqlaşaraq, kəskin şəkildə azalıb. Buna səbəb 2008-ci ildə Beyrutu ələ keçirməsi, Suriyada Əsəd rejiminin adından müdaxiləsi və 2019-cu ildəki Livan üsyanı zamanı əksinqilabçı qüvvələrə dəstək verməsidir. Onun bir çox siyasi müttəfiqləri, o cümlədən Azad Vətənpərvər Hərəkat və bir vaxtlar prezidentliyə namizəd olan Süleyman Frangie, Hizbullaha qarşı mövqelərini dəyişərək onun silahsızlanmasına dəstək ifadə ediblər. Hizbullaha qarşı daxili müxalifət onun silahsızlanmasını dəstəklədiyini bildirir, çünki bu, gücü Livan dövlətinin əlində cəmləşdirəcək. İndi, Livanın hegemonu mövqeyindən uzaqlaşaraq və opponentlərinin silahsızlanma tələbi ilə Hizbullah geri çəkilmiş vəziyyətdədir. Bu günə qədər Hizbullah silahsızlanma ideyasını rədd edib və hökuməti kəskin tənqid edir. 2025-ci il avqustun 25-dəki çıxışında Hizbullahın baş katibi Naim Qassem deyib: "Bizi şərəfləndirən silahları, düşməndən qoruyan silahları əsla tərk etməyəcəyik." O əlavə edib: "Əgər bu hökumət indiki formada davam etsə, Livanın suverenliyini qorumaq üçün ona etibar etmək olmaz."

Müharibənin buraxdığı travma

İsrail Livanda 4000-dən çox insanı öldürüb və bir milyondan çox insanı köçkün salıb. Bu müharibədə İsrail Hizbullahın və ya müttəfiqlərinin İsrailə etdiyi hər hücuma qarşılıq Livana beş dəfədən çox hücum edib. Atəşkəsə baxmayaraq, İsrail Livanın cənubunda ən azı beş nöqtəni işğal etməyə davam edir və bölgədəki kəndləri dağıtmaqda israr edir. Döyüşlər zamanı İsrail Livanın cənubunu işğal edib, insanlar canlarını qurtarmaq üçün qaçıblar. Minlərlə insan İsrailin güclü bombardman və ağ fosfor istifadə edərək ərazini yaşayış üçün əlverişsiz bufer zonasına çevirməsindən sonra hələ də evlərinə qayıda bilmir. "Cənubi Livanda insanlar hələ də son müharibənin travmasını yaşayırlar," – livanlı siyasi analitik Karim Emile Bitar deyib və bu travmanın ABŞ-ın iqtisadi zona təklifinin qəbulunu əngəlləyəcəyini vurğulayıb. O əlavə edib: "Bir çox ərəblər, müsəlmanlar və Qlobal Cənub ölkələrində insanlar ABŞ-ı dürüst vasitəçi kimi görmürlər." Analitiklərin fikrincə, Barrack Livan xalqını, xüsusilə Hizbullahı dəstəkləyən və ya onun üzvü olanları, hökumətə qrupun silahsızlanması üçün daha çox təzyiq etməyə həvəsləndirməyə çalışırdı. Barrack deyib: "Bizim 40.000 döyüşmək üçün İran tərəfindən maaş alan insanımız var. Onlarla nə edəcəksiniz? Silahlarını alıb deyəcəksiniz ki: 'Yeri gəlmişkən, zeytun ağacları əkməkdə uğurlar'?" Mediada yayılan bəzi xəbərlər göstərir ki, cənubi Livanda iqtisadi zona ideyası ilk dəfə İsrailin strateji işlər naziri Ron Dermer ilə Barrack arasında Parisdə keçirilən görüşlərdə irəli sürülüb. İdeya, İsrail sərhədinə bitişik ərazidə Livana məxsus fabriklərin tikilməsini nəzərdə tutur. Başqa təfərrüatlar azdır. Al Cəzirənin danışdığı hər bir analitik, təfərrüatların azlığının belə bir iqtisadi zonanın nəyi nəzərdə tutduğunu təsəvvür etməyi çətinləşdirdiyini bildirib. "Hizbullah: Allah Partiyasının Siyasi İqtisadiyyatı" kitabının müəllifi Cozef Daher qeyd edib ki, İordaniya və Misirdə ixtisaslaşmış sənaye zonaları (QIZ) adlanan qurumlar var. Bu zonalar istehsalat əməliyyatlarına ev sahibliyi edir və 1993-cü il Oslo Sazişindən sonra qurulub. QIZ statusu almaq üçün istehsal olunan malların müəyyən bir hissəsi İsrail məhsulu olmalıdır. Lakin həm İordaniya, həm də Misirin İsraillə normallaşmış əlaqələri var ki, bir çox livanlı hələ də bunu şiddətlə rədd edəcək. Belə iqtisadi zonalar mütəxəssislərin də kəskin tənqidləri ilə üzləşir. Nyu-Yorkdakı Kolumbiya Universitetinin memarlıq üzrə adyunkt professoru və "Müvəqqəti Şəhərlər: Ərəbistanda Köçkünlüyə Müqavimət" kitabının müəllifi Yasser Elsheshtawy deyib: "Onlar yerli icmalardan təcrid olunmuş, bəzən icmaların köçürülməsinə səbəb olan, təcrid olunmuş anklavlar kimi fəaliyyət göstərir və böyük torpaq sahələri tələb etdikləri üçün ciddi ekoloji nəticələrə səbəb ola bilərlər." O əlavə edib: "Bir çox hallarda, onlar işçi hüquqlarının pozulmasında rol oynayırlar, çünki həmkarlar ittifaqları yaratmaq hüququ adətən qadağandır."

İqtisadi zonaya etimadsızlıq

Belə bir iqtisadi layihə həyata keçirilsə belə, bir çox analitik onun yerli işçilərdən və ya sakinlərdən dəstək və ya etimad alacağına şübhə ilə yanaşırlar. Livanlı analitik və yazıçı Maykl Yanq deyib: "Mən heç bir arzu və ya dəstək görmürəm. Əgər bu, nə vaxtsa işə düşərsə, dəstək olacaq, lakin bütün bunlar çox vaxtsızdır." Analitiklərin fikrincə, cənubi Livan sakinləri ABŞ-ı dürüst bir aktyor və ya Livanın maraqları naminə çalışan biri kimi görmürlər. Hizbullaha yaxın olduğu güman edilən livanlı siyasi analitik Qassem Kassir bildirib: "İdeya rədd edilir, çünki Amerikaya etibar yoxdur." İsraillə (ABŞ-ın yaxın müttəfiqi və ABŞ hərbi yardımının ən böyük alıcısı) aparılan qanlı müharibədən sonra bir çox livanlı, ABŞ-ın onların maraqları naminə hərəkət etdiyinə inanmaqda çətinlik çəkəcək. Bitar deyib: "[İqtisadi zona] çətinlik çəkən iqtisadiyyata oksigen verə və kömək edə bilər. [Lakin] o, hələ də bir sıra maneələri dəf etməlidir və bu gün əsas maneə psixolojidir. Etimad yoxdur."

ABŞ-ın rolu və alternativlərin yoxluğu

ABŞ son 23 ayda İsrailin Qəzza, işğal altındakı İordan çayının qərb sahili, Livan və Suriya daxil olmaqla, qonşularına bir neçə cəbhədən hücum etməsinə əsasən passiv dayanıb. Daher deyib: "ABŞ, xüsusilə son bir il yarımda, İsraili nə Fələstindəki soyqırımda, nə Livanın işğalında, nə də Suriyada insan hüquqlarını pozmasını dayandırmağa təzyiq etməyib. Tam əksinə – onları dəstəkləyib." Hizbullahın livanlı tərəfdarları, onların bir çoxu iqtisadi zonanın təklif edildiyi ərazidə yaşayır, ABŞ-ın niyyətlərinə qarşı şiddətli etibarsızlıqlarını sosial mediada və digər platformalarda açıq şəkildə ifadə ediblər. Bəziləri Livan hökumətindən məyus olduqlarını və onu ABŞ ilə İsrailin maraqları naminə hərəkət etməkdə ittiham ediblər. Buna baxmayaraq, analitiklər bildirirlər ki, ABŞ-ın bölgəyə dair planlarına etimadsızlığa baxmayaraq, ABŞ və İsrailin təklif etdiklərini qəbul etməkdən başqa az siyasi alternativ var. Daher deyib: "2023-cü il oktyabrın 7-dən [Həmasın İsrailə hücumu] və onun dağıdıcı regional nəticələrindən sonra əhalinin geniş təbəqələrinə bu ümumi ABŞ-İsrail hegemonluğu tətbiq edilir. Normallaşma prosesinin tətbiqi zaman alacaq, lakin faktiki olaraq irəliləyir... Odur ki, bu, daha çox mövcud vəziyyətlə və siyasi alternativlərin yoxluğu ilə bağlıdır."

24 saat