CNN —
ABŞ-ın İranın Nüvə Obyektlərinə Genişmiqyaslı Zərbələri: Zərər Nə Dərəcədədir?
Hərbi təyyarələr. Sualtı qayıqlar. Qanadlı raketlər. 30.000 funt çəkisindəki bombalar.
Əvvəlcə diplomatiyaya üstünlük verən ABŞ Prezidenti Donald Tramp, 2025-ci il iyunun 21-nə keçən şənbə gecəsi İrana qarşı müstəsna güc tətbiq edərək, rejimin üç əsas nüvə obyektinə zərbə endirdi.
Tramp İranın nüvə obyektlərinin "məhv edildiyini" iddia etsə də, bəzi İran rəsmiləri zərbələrin təsirini kiçiltməyə çalışdılar – eynilə İsrailin 2025-ci il iyunun 13-də İran obyektlərinə ilk zərbə endirdiyi zaman etdikləri kimi. Gecə ərzində həyata keçirilən bu hücumların peyk görüntüləri ortaya çıxmağa başlayarkən, ABŞ-ın İranın nüvə proqramına vurduğu ziyanla bağlı əldə etdiyimiz məlumatları təqdim edirik.
Fordow Nüvə Obyektinə Zərbələr
Fordow, İranın ən mühüm nüvə zənginləşdirmə müəssisəsidir və hücumlardan qorunmaq üçün dağın dərinliklərində gizlədilib. Əsas zallarının 80-90 metr (262-295 fut) yerin altında yerləşdiyinə inanılır. Analitiklər uzun müddətdir ki, ABŞ-ın dünyada bu qədər dərinə enə bilən yeganə hərbi gücə – nəhəng, 30.000 funt ağırlığında GBU-57 bombasına sahib olduğunu bildirirdilər.
Bir ABŞ rəsmisinin CNN-ə verdiyi məlumata görə, Birləşmiş Ştatlar Fordow obyektinə 12 belə "bunker-bustinq" bombası atmaq üçün altı B-2 bombardmançı təyyarədən istifadə edib. CNN-in peyk görüntülərinin təhlili göstərdi ki, ABŞ zərbələri Fordow ərazisində ən azı altı böyük krater buraxıb ki, bu da bunker-bustinq bombalarının istifadə olunduğunu sübut edir. Maxar tərəfindən çəkilən görüntülər Fordowda iki yaxın yerdə altı ayrı təsir kraterini aşkar edib. Bu kraterlər yeraltı kompleksin üzərindən keçən silsilə boyunca aydın görünür.
Birləşmiş Millətlər Təşkilatının nüvə nəzarətçisi olan Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyinin (MAQATE) rəhbəri Rafael Qrossi CNN-ə bildirib ki, Fordowda "birbaşa kinetik təsir" müşahidə olunub, lakin yeraltı obyektə daxili ziyanın dəyib-dəymədiyini qiymətləndirmək üçün hələ tezdir. O, "əlbəttə ki, orada əhəmiyyətli zərərin olmadığı ehtimalını istisna etmək olmaz" deyib.
Elm və Beynəlxalq Təhlükəsizlik İnstitutunun (ISIS) prezidenti David Olbrayt CNN-ə bildirib ki, peyk görüntüləri "zənginləşdirmə zalına və zənginləşdirməyə dəstək verən bitişik zallara xeyli ziyan dəyə biləcəyini" göstərir. Olbrayt vurğulayıb ki, ziyanın tam qiymətləndirilməsi vaxt aparacaq, lakin "yeraltı zalın tamamilə məhv olması olduqca mümkündür".
Hərbi sursat mütəxəssisi və Armament Research Services (ARES) tədqiqat şirkətinin direktoru N.R. Yenzen-Cons da ABŞ-ın Fordow-a endirdiyi zərbələrdən sonra ən azı altı giriş nöqtəsinin yarandığını təsdiqləyib. Yenzen-Cons CNN-ə deyib: "İki qruplaşmada daha böyük, mərkəzi giriş dəlikləri qeyri-müntəzəm formalara malikdir və çoxsaylı sursatların eyni dəqiq yerə dəydiyini göstərir." O əlavə edib: "Bu, Fordow obyekti kimi dərindən basdırılmış bir hədəfə edilən hücum nəzəriyyəsi ilə uyğun gəlir ki, bu da obyektin daha dərin, daha qorunan ərazilərinə "daxil olmaq" və partlamaq üçün çoxsaylı dəqiq çatdırılan və diqqətlə kalibrlənmiş nüfuzedici sursat tələb edəcəkdi."
Peyk görüntüləri həmçinin obyektin yerləşdiyi dağ yamacının rəngində əhəmiyyətli dəyişikliklər göstərərək, zərbələrdən sonra geniş bir ərazinin boz kül təbəqəsi ilə örtüldüyünü bildirir. ABŞ zərbələrindən əvvəl toplanmış görüntülərin CNN təhlili göstərdi ki, İran yeraltı müəssisəyə aparan tunellərin girişlərini möhkəmləndirmək üçün addımlar atıb, bu da yəqin ki, gələcək bir zərbəni gözləməkdən irəli gəlib. Bu görüntülər altı girişdən ən azı ikisinin qarşısında torpaq yığıldığını göstərirdi.
İranın Xarici İşlər Naziri ABŞ-ın "çox böyük qırmızı xətti" keçdiyini bildirsə də, digər İran liderləri zərbələrin təsirini kiçiltməyə çalışıblar. Fordow yaxınlığındakı Qum şəhərini təmsil edən millət vəkili Mənan Raeisi, hücumun vurduğu ziyanın "olduqca səthi" olduğunu söyləyib. Lakin ISIS-dən Olbrayt CNN-ə bildirib ki, İrandan gələn ilkin hesabatlar "rədd edilməlidir". O deyib ki, İranın nüvə obyektlərinə əvvəlki zərbələr zamanı Tehran onların təsirini yüngülləşdirib, lakin peyk görüntüləri tamamilə fərqli bir mənzərəni ortaya qoyub.
Natanz Nüvə Mərkəzi və ABŞ Hücumları
Natanz İranın ən böyük nüvə zənginləşdirmə mərkəzidir və 2025-ci il iyunun 13-də İsrailin İrana qarşı ilkin hücumunda hədəf alınmışdı. Obyektin altı yerüstü binası və uranı nüvə yanacağına çevirən əsas texnologiya olan sentrifuqaları yerləşdirən üç yeraltı quruluşu var.
Yerüstü qurğular İsrailin ilkin hücumunda zədələnmişdi. MAQATE bildirib ki, zərbələr zavodda elektrik infrastrukturuna ziyan vurub. İsrailin zərbələrinin yeraltı qurğulara birbaşa ziyan vurub-vurmadığı bəlli olmasa da, MAQATE yeraltı kaskad zalına elektrik enerjisinin itirilməsinin "orada olan sentrifuqaları zədələmiş ola biləcəyini" qeyd edib.
ABŞ da iyunun 21-nə keçən şənbə gecəsi həyata keçirdiyi əməliyyatda Natanzı hədəf alıb. Bir ABŞ rəsmisi B-2 bombardmançı təyyarəsinin obyektə iki bunker-bustinq bombası atdığını bildirib. ABŞ Hərbi Dəniz Qüvvələrinin sualtı qayıqları da Natanz və ABŞ-ın hədəf aldığı üçüncü İran obyekti olan İsfahana 30 TLAM qanadlı raketi atıb.
CNN-in peyk görüntülərinin təhlili göstərib ki, obyektdə iki yeni krater yaranıb ki, bunlar da yəqin ki, bunker-bustinq bombalarının nəticəsidir. Maxar görüntülərinə görə, biri təxminən 5.5 metr, digəri isə təxminən 3.2 metr diametrində olan bu kraterlər yeraltı kompleksin hissələrinin bilavasitə üzərində yerləşir. Obyektdəki yeraltı ziyanın həcmi hazırda qeyri-müəyyəndir.
İsfahan Nüvə Tədqiqat Kompleksi
İranın mərkəzində yerləşən İsfahan, ölkənin ən böyük nüvə tədqiqat kompleksinə ev sahibliyi edir. Qeyri-kommersiya təşkilatı olan Nuclear Threat Initiative (NTI) -nin məlumatına görə, müəssisə Çinin dəstəyi ilə tikilib və 1984-cü ildə istifadəyə verilib. NTI bildirir ki, İsfahanda təxminən 3.000 alim çalışır və obyekt İranın nüvə proqramının "mərkəzi hesab olunur".
ABŞ zərbələrindən sonra peyk görüntülərində ən azı 18 dağılmış və ya qismən dağılmış tikili görünürdü, CNN təhlili bunu təsdiqləyib. Zərbələrdən sonra atılan dağıntılar səbəbindən ərazi gözlə görünəcək dərəcədə qaralmışdı. ABŞ-ın İranın nüvə obyektlərinə zərbələri bu mərkəzi ciddi şəkildə hədəfləmişdi.
Olbrayt bildirib ki, ilkin məlumatlar ABŞ-ın İsfahan obyektinin yaxınlığındakı, "adətən zənginləşdirilmiş uranın saxlandığı" tunel komplekslərinə də zərbə endirdiyini göstərir. Təsdiqlənərsə, Olbrayt bu hərəkətin ABŞ-ın İranın 20% və 60% zənginləşdirilmiş uran ehtiyatlarını məhv etməyə çalışdığını göstərəcəyini vurğulayıb. Nüvə silahı üçün istifadə olunan uran 90% səviyyəsində zənginləşdirilir. CNN, İsfahan yaxınlığındakı tunel komplekslərinin hədəf alındığı barədə məlumatları müstəqil şəkildə təsdiqləyə bilmədi.
Pentaqonun bazar günü keçirdiyi mətbuat konfransında ABŞ Birləşmiş Qərargah Rəisləri Komitəsinin sədri general Den Keyn bildirib ki, ABŞ sualtı qayığı İsfahan obyektindəki "əsas yerüstü infrastruktur hədəflərinə qarşı ondan çox Tomahawk qanadlı raketi atıb".
CNN-dən İsaak Ye, Averi Şmits, Heyli Britzki və Kristen Holms reportajın hazırlanmasına öz töhfələrini veriblər.
Oxucu Şərhləri
Şərh Yaz