Dahiyə, Beyrut, Livan – 43 yaşlı Fatimə Kəndil iki oğlu ilə birlikdə mart ayında Beyrutun cənub şəhərətrafı ərazisindəki yeni kirayə mənzilinə köçüb. İsrailin Livana hücumlarının ən şiddətli mərhələsi atəşkəslə dayandırıldıqdan sonra, lakin hücumlar tamamilə sona çatdıqdan sonra deyil, onlar dörd ay ərzində bacısı Aida ilə yaxınlıqda qalmışdılar və özlərinə aid bir yerə sahib olmaq onlara yaxşı hiss etdirirdi.
Laylakın Dahiyə səmtində, cəmi iki kreslo və bir qəlyan olan demək olar ki, boşaltılmış qonaq otağında, divarlar ailənin mövqeyini açıq şəkildə nümayiş etdirirdi. Öldürülmüş Hizbullah lideri Həsən Nəsrullahın çərçivəli fotosu Fətimənin oktyabr ayında Cənubda İsrail hava zərbəsi nəticəsində həlak olmuş 21 yaşlı Hizbullah döyüşçüsü qardaşı oğlunun şəhid portreti ilə yanaşı asılmışdı.
Xarabalıqlar Arasında Evin Qalıqları
Qəzzada müharibə 2023-cü il oktyabrın 7-də başlayanda, Hizbullah Fələstinə dəstəyini elan etdi və İsrail-Livan sərhədi boyunca gərginliyi təxminən bir il ərzində artırdı, nəticədə İsrail əraziyə daxil oldu və tammiqyaslı müharibəyə başladı. Dahiyə şəhərətrafı əraziləri geniş şəkildə Hizbullah qüvvələrinin istinadgahı kimi tanındığından, İsrail zərbələri tərəfindən dəfələrlə hədəfə alınıb.
Ailənin Dahiyənin Hay el-Səlom səmtində, Laylakdan 10 dəqiqəlik piyada məsafədə yerləşən əvvəlki evi oktyabr ayında İsrail hava zərbəsi nəticəsində məhv edilmişdi.
Buna baxmayaraq, iyunun əvvəlində Fətimə səmimi və ümidli idi; onun qəhvəyi gözləri hicabının altından itki, köçkünlük və çətinliklərdən danışarkən hələ də gülümsəyirdi. Enerjili və inamlı şəkildə, sanki səhnədəymiş kimi, əllərindən istifadə edərək ifadəli danışırdı. Bir çox livanlı ev sahibləri kimi, o da Dahiyədə hücuma məruz qalmağın necə bir hiss olduğunu və bunun qonşuluqla münasibətini dəyişdirib-dəyişdirmədiyini müzakirə edərkən içki və nahar dəvəti təklif etdi.
Fətimənin sözlərinə görə, ailəsinin evi dağıldıqdan və onlar Aida-nın evinə qaçdıqdan sonra, 24 yaşlı Həsən və 20 yaşlı Hüseyn, xarabalıqlardan iki qarderob və bir yataq, eləcə də həyatlarından digər qalıqları xilas edə bilmişdilər. Bu kiçik qələbədən qürur duyan Fətimə, bombalanmada olduqlarını təxmin etməyin çətin olacağı dərəcədə bərpa edilmiş iki qarderobu göstərmək üçün yataq otağının qapılarını açdı. Xilas edilmiş yataq isə yeni döşəklər və yeni həyat qazanaraq oğullarından biri tərəfindən istifadə olunur.
"Bunlar evdəki ən vacib mebel parçalarıdır," deyərək zədələnmiş səthlərdən birinin üzərindən əlini yavaşca çəkdi. "Onlar (sağ qaldıqları üçün) tarixi əhəmiyyətə malikdirlər. Onları geri ala bildiyimizə görə çox xoşbəxt idim." Həsən və Hüseyn evlərinin xarabalıqlarında daha çox şey tapdılar: Həsənin oynadığı yumşaq oyuncaq və analarının kitabxanasından bir neçə kitab. Danışarkən Fətimə yumşaq oyuncağı əlində tutub gülümsəyərək ona baxırdı. Hüseyn isə anası fikirlərini bölüşərkən sakitcə onu müşahidə edirdi.
"O, hər gecə onu yanında yatırdı," Fətimə xatırladı. "Boşandıqdan sonra uşaqlıqlarından çox şey saxlaya bilmədim, amma bunu saxladım və indi müharibədən də sağ çıxdı." Yataq otağında kiçik bir masanın üzərində tarix, din və mədəniyyət mövzusunda bir neçə kitab yığılmışdı – bir vaxtlar sahib olduğu kolleksiyadan kiçik bir hissə.
Görünən və Görünməyən Yaralar
Qonaq otağının eyvanından müharibənin izləri görünürdü. Qonşu binanın yuxarı mərtəbələri dağıdılmış, aşağı mərtəbələri isə hələ də yerində idi – bu, itirilənlərin gündəlik bir xatırlatması idi. Buna baxmayaraq, Fətimə Dahiyəni çox sevirdi və qalmaqda qəti idi.
"Buradakı insanları sevirəm," dedi. "Hər kəs mehribandır. ... Dahiyə evimdir." Hüseyn də Dahiyədə güclü icma hissi, dostlar və qonşularla özünü ən rahat hiss etdiyini təsdiqlədi. Müharibə dövründə o, emosional cəhətdən çətinlik çəkmiş, daim stress altında olmuş və davalara qoşulmuşdu. İki terapevtə müraciət etsə də, çox irəliləyiş hiss etməmişdi.
Anasından fərqli olaraq, Hüseyn Dahiyəni tərk etmə ideyasına açıq idi, lakin o, praktik məsələlərə diqqət çəkdi – Dahiyədən kənarda kirayə haqqı və ümumi yaşayış xərcləri qat-qat yüksək idi. Həmçinin, o, yerlərini dəyişsələr, məzhəb ayrı-seçkiliyi ilə üzləşə biləcəklərini qeyd etdi.
Ailə İsrailin Livana qarşı müharibəsi zamanı Dahiyəni qısa müddətə tərk etmək məcburiyyətində qalmış və yaxınlıqdakı sahil Beyrut şəhərətrafı Cnahda sığınacaq tapmışdı. Fətimə o vaxtdan acı bir xatirəni hələ də daşıyır. Cnahdakı bir ərzaq dükanının sahibi təzə gəlmiş, qaçarkən geydikləri şap-şup və pijamalarda olan ailələrə baxaraq kinayəli şəkildə dedi: "Bu zibillik şiələrə baxın." Bu şərh onda yara qoymuşdu və o, Dahiyəni bir daha tərk etməkdən imtina edir.
"Əgər müharibə yenidən başlasa, gələcək nəslə nə öyrədəcəksən?" soruşdu. "Evindən imtina etməyin yaxşı olduğunu? Yoxsa mövqeyini qorumağı?"
“Əgər Tək Olsaydım, Qalardım”
Fətimə Dahiyədə qalmağı seçsə də, 55 yaşlı bacısı İman buranı tərk etmək istəyir. İman əri, sıvaçı ustası Əli və dörd övladı – proqramçı Həsən (25), universitet tələbəsi Fətimə (19) və məktəbli əkizlər Məryəm və Mərva (16) ilə yaşayır. Bütün uşaqlar təvazökar, lakin işıqlı və şən evlərində hələ də tək bir yataq otağını bölüşürlər.
İman Məryəm və Həsən ilə oturmuşdu, şokolad və şirə paylaşırdılar, bu zaman arxa planda əmioğluları söhbətləşirdi. Qorxu, köçkünlük və dözümlülük xatirələrini bölüşərkən zarafatlar da edirdilər.
Dahiyə heç vaxt tamamilə təhlükəsiz olmayıb. Onun tarixi 1975-1990-cı illər Livan Vətəndaş Müharibəsi və 2006-cı ilin dağıdıcı müharibəsi də daxil olmaqla İsrail hücumları ilə formalaşıb. Bu bir dövrandır, İmanın sözlərinə görə – daha bir müharibə, daha bir qorxu və köçkünlük dalğası. İsrailin Livana qarşı son müharibəsi zamanı ailə bir neçə dəfə qaçmışdı. Livan, uzun müddət ərzində müxtəlif dini və siyasi cərəyanların, o cümlədən müxtəlif məzhəbi qrupların və hətta sələfi kimi düşüncə tərzlərinin kəsişmə nöqtəsi olub.
Onlar ilk dəfə sentyabrın sonlarında Livan dağlarındakı Kayfun kəndinə getdilər, lakin orada gərginlik yüksək idi və yerli bir kişi yaxınlaşan İsrail zərbələri barədə şayiələr yayaraq köçkün ailələri qorxutmağa çalışırdı. Bir həftə sonra Kayfundan ayrıldılar və şimaldakı Tripoli şəhərinə qaçdılar; orada həyat daha sakit idi və yaxın qohumların varlığı müəyyən rahatlıq təmin edirdi, lakin inamsızlıq davam edirdi.
İman tez-tez hicabına görə mühakimə olunurdu; bu, onu Hizbullahı İsrailin Livana hücumlarında günahlandıran insanlar üçün "müqavimətlə bağlı" kimi işarələyirdi. "Hamımız içinə qapandıq," Həsən xatırladı. "Vaxtımızın çoxunu evdə qalırdıq, lakin yaxın qohumlarımız var idi və bəzi yaxşı dostlarla tanış olduq. Birlikdə oturub kart oynayırdıq. Bu kömək etdi." Oktyabrın əvvəlində onlar dostları ilə İraqın paytaxtı Bağdada getdilər və orada çox isti qarşılandılar – Livanda olduğundan daha isti, dedilər.
Atəşkəsdən sonra geri döndülər. "Ölkəmizdən yaxşı yer yoxdur," İman israr etdi, lakin Dahiyə ilə dərin əlaqələrinə baxmayaraq, o, artıq özünü təhlükəsiz hiss etmirdi, buna görə də yeni bir ev axtarırdı – hər hansı daha təhlükəsiz bir yer. "Əgər tək olsaydım, qalardım," dedi. "Amma uşaqlarım var. Onları qorumalıyam."
“Şiə Ailələrinə Kirayəyə Verilmir”
İmanın oğlu Həsən, İsrailin mənzillərinin yaxınlığına ilk dəfə bomba atdığı vaxtı – noyabr atəşkəsinin pozulması ilə 1 apreldə baş verəni xatırlayır. "Sadəcə çıxıb getmək istəyirdim," dedi. "Haraya gedəcəyimiz vecimə deyildi. Sadəcə hədəf olmayan bir yerə."
Amma yeni bir kirayə yeri tapmaq heç də asan deyildi. Onlar Hazmiyəyə köçməyi düşündülər. Bu, Dahiyəyə yaxın, lakin onun hissəsi deyildi, bu da onu nisbətən daha təhlükəsiz edirdi. Həmçinin, İmanın orada yaşayan bacısı Məryəmə daha yaxın olacaqdılar.
Lakin İman dedi: "Hazmiyədə əksəriyyət şiə ailələrinə kirayə vermirlər, ya da qiyməti ikiqat artırırlar." Artan qorxuya baxmayaraq, ailə Livanı tərk etmək istəmirdi və Həsən xaricdəki iş təklifini rədd etmişdi. Onlar tükənmişdilər, lakin ölkələrini tərk etməyə hazır deyildilər.
Həsənin sözlərinə görə, müharibənin ortasında belə valideynləri Dahiyəni tərk etmək istəmirdilər. O, onları əvvəlcə Kayfuna, sonra isə İraqa getməyə razı salmalı olmuşdu. Atəşkəsdən sonra da vəziyyət eyni idi, ailədən getmək barədə uzun müzakirələr gedirdi və nəhayət, anasının uşaqları üçün qorxusu onu razı saldı.
Lakin iyunun əvvəlində Al Jazeera-ya danışdıqlarından bir aydan çox vaxt keçsə də, onlar hələ də onları qəbul edəcək və ciblərinə uyğun bir yer axtarışındadırlar.
Oxucu Şərhləri
Mənə elə gəlir ki, məqalədə daha çox diqqət yetirilməli olan məqamlardan biri, Livan hökumətinin bu qaçqın ailələr üçün yaratdığı uzunmüddətli məskunlaşma planları və ya mövcud olan dəstək proqramlarının effektivliyi olmalıdır. Həmçinin, bu ailələrin sosial və psixoloji reabilitasiyası üçün həyata keçirilən tədbirlər, əgər varsa, təfsilatlı şəkildə araşdırılmalı və onların uğursuzluq və ya uğur səbəbləri müzakirə edilməlidir.
Məsələnin yalnız mənzil tapmaqdan daha geniş olduğunu nəzərə alaraq, qeyri-hökumət təşkilatlarının (QHT) və beynəlxalq yardım təşkilatlarının rolunun araşdırılması, onların səylərinin koordinasiyası və gələcək strategiyasının müzakirəsi daha konstruktiv bir yanaşma olardı. Yəni, məqalənin əsas məqsədi problemi aşkar etmək olmamalıdır; problem aşkar edildikdən sonra davamlı, konkret və reallaşdırıla bilən həll yollarına əsaslanan təkliflər də verilməlidir. Sadəcə problemə işıq tutmaq kifayət deyil, bunun üçün nə edilə biləcəyini də təklif etmək lazımdır.
Burada uzunmüddətli təsirləri araşdırmaq üçün gələcək tədqiqatlara ehtiyac var. Məsələn, bu ailələrin psixososial rifahı və uzunmüddətli iqtisadi perspektivləri haqqında nə qədər bilirik? Davamlı sığınacaq və sosial dəstək kimi məsələlərin həll edilməsi üçün effektiv siyasətlərin yaradılması üçün daha çox empirik məlumat lazımdır. Livanda və regional miqyasda baş verən davamlı qeyri-sabitliyin bu ailələr və yüz minlərlə oxşar vəziyyətdə olan insanlar üçün uzunmüddətli nəticələri nələr olacaq?
Məsələn, Suriyadakı vətəndaş müharibəsindən sonra məcburi köçkünlər arasındakı uzunmüddətli məskunlaşma çətinlikləri ilə Livandakı vəziyyəti müqayisə etmək, məsələnin miqyasını daha aydın göstərə bilər. Fərqli köçkün düşərgələrinin müqayisəsi və ya məskunlaşma imkanlarının dəqiq müəyyən edilməsi statistik göstəricilərin təqdimatı ilə daha ətraflı təhlilə imkan yaradar.
Bu hadisələrin yalnız İsrail-Livan münaqişəsinin nəticəsi kimi deyil, həm də Livanın uzun müddətdir davam edən iqtisadi və siyasi çətinliklərinin nəticəsi olaraq təhlil edilməsi daha dolğun bir mənzərə ortaya qoyar. Beləliklə, Fatimə Kəndilin ailəsinin təcrübəsi yalnız bir ailənin dramı olaraq deyil, daha geniş miqyaslı sosial-iqtisadi və siyasi problemin bir əksidir.
Oxuculara sual: Livanda məcburi köçkünlər üçün daha davamlı və ədalətli həllər tapmaq üçün hökumət, beynəlxalq təşkilatlar və vətəndaş cəmiyyəti hansı konkret addımları ata bilər?
Belə bir iqtisadi və sosial qeyri-sabitlik fonunda, Livan hökuməti və beynəlxalq təşkilatlar uzunmüddətli həllər axtarmağa məcburdur. Bu yalnız qaçqınların dərhal yaşayış təminatı deyil, həm də onların uzunmüddətli inteqrasiyası, əhalinin iqtisadi və sosial rifahının bərpası üçün genişmiqyaslı strategiya əhatə etməlidir.
Bütün bunları nəzərə alaraq, uzunmüddətli iqtisadi dayanıqlığın yaradılmadan və sosial ədalətin təmin edilmədən Livanda davam edən miqrasiya axınlarının və sığınacaq axtaranların tələbatlarının qarşılanması mümkün olacaqmı?
Şərh Yaz