Daxili müharibənin qızğın çağında toxum xilası: 17 min Arktikaya köçürüldü, 'Ölkə belə xilas oldu'

Sudan Silahlı Qüvvələri (SAQ) ilə Çevik Dəstək Qüvvələri (ÇDQ) arasında 2023-cü ilin aprelində başlayan toqquşmalar hələ də davam edir. 2023-cü ilin dekabrında ÇDQ-yə bağlı birliklərin ölkənin ikinci ən böyük şəhəri olan Vad Mədənini ələ keçirməsi mövcud humanitar böhranı daha da dərinləşdirdi. Bu gözlənilməz inkişaf, münaqişələrdən qaçaraq təhlükəsiz sığınacaq olaraq gördükləri Vad Mədəniyə pənah gətirən minlərlə insan üçün sanki şok effekti yaratdı. Şəhərdəki humanitar yardım fəaliyyətləri böyük ölçüdə iflic olduğu halda, ÇDQ milislərinin talan hadisələrinə qarışdığı və mülki şəxslərə qarşı cinayətlər törətdiyi sənədlərlə təsdiqləndi. Bütün bu xaosun içində sudanlı alimlərin etdiyi çağırış əvvəlcə o qədər də diqqət çəkmədi. Onlar Vad Mədənidəki müəyyən bir obyektin qorunmasını tələb edirdilər: Sudanın ən əhəmiyyətli toxum bankı. Toqquşmaların ortasında kənd təsərrüfatının gələcəyindən narahat olan alimlər, ölkənin kənd təsərrüfatı potensialını qorumaq üçün Afrikadan Arktik bölgəsinə qədər uzanan kritik bir əməliyyata başladılar. Gen bankının direktoru Əli Zəkəriyyə Babiker Middle East Eye-a verdiyi açıqlamada bunları söylədi: “ÇDQ-nin Vad Mədəniyə hücum edəcəyini gözləmirdik. Hücum başlayanda bütün heyət şəhəri tərk edərək daha təhlükəsiz ərazilərə qaçdı. Gen bankına yönələcəklərini təxmin edirdik, çünki Xartuma hücum edəndə də hər kəs böyük əziyyət çəkmişdi.”

Toxumları Gizli Şəkildə Çıxardılar

Müharibədən əvvəl, Sudanın Kənd Təsərrüfatı Bitki Genetik Qaynaqlarını Mühafizə və Tədqiqat Mərkəzi (APGRC) tərəfindən idarə olunan toxum bankı, sorqo, darı, buğda və küncüt kimi 17 mindən çox məhsul və bitki növünü ehtiva edirdi. 1982-ci ildə formalaşdırılmağa başlanan kolleksiya, zəngin bioloji müxtəlifliyə malik olan Sudanın məhsul müxtəlifliyinin əksi idi. Toxum bankında vəzifəli olan personalın bir hissəsi, ÇDQ-nin şəhərə daxil olmasından sonra qalan materialların əksəriyyətinin surətlərini ehtiva edən, başqa bir milli gen bankının yerləşdiyi Şimali Kordofan bölgəsinin paytaxtı Əl-Obeydə getdi.

Minilliklər Boyu Becərilən Məhsullar

Əl-Obeydə toplanan heyətin ilk işlərindən biri, şəhərdəki gen bankındakı toxum ehtiyatlarını qorumaq məqsədilə obyektin elektrik infrastrukturunu gücləndirmək oldu. Dondurucuların sağlam işləməsi üçün obyektin mövcud enerji infrastrukturu günəş enerjisi ilə dəstəkləndi. Bu zaman, obyektdəki toxum ehtiyatlarının daha təhlükəsiz bir nöqtəyə daşınması üçün planlamağa başlandı. Babiker, bu zaman baş verənləri, "Əl-Obeydə ÇDQ-nin təhlükəsi altında idik, buna görə dərhal ora getdik və oradakı toxumları təhlükəsiz şəkildə çıxarmaq üçün işə başladıq. Toxumların ölkə xaricində bir surətinin olması üçün onları Şpisbergenə göndərməyə qərar verdik. Bunu, toxumların ən azından bir hissəsinin Sudan sərhədlərindən kənarda da qorunması üçün etdik" sözləri ilə izah etdi. Göndəriləcək toxumlar arasında, bölgədə minilliklərdir becərilən məhsullar yer alırdı. Bunlar arasında inci darısı və sorqo kimi Sudanın qida təhlükəsizliyi baxımından həyati əhəmiyyət daşıyan, quraqlığa davamlılığı ilə tanınan və ölkənin kənd təsərrüfatı və mədəni irsinin bir hissəsi olan mühüm növlər də mövcud idi. Babiker, "Bunlar Sudandakı başlıca əsas qida məhsullarından bəziləri idi və eyni zamanda ən qədim məhsullarından idi. Bunlar sadəcə Sudanda deyil, eyni zamanda bölgədə və qlobal qida təhlükəsizliyində də həyati əhəmiyyət daşıyırdı" dedi. Afrikadan çıxarılması və Arktik bölgəsinə aparılması planlaşdırılan toxumların ilk olaraq Əl-Obeyddən təhlükəsiz şəkildə çıxarılması və ölkənin şimal-şərqində yerləşən əsas limanı olan Port-Sudana çatdırılması tələb olunurdu, lakin şəhərin giriş və çıxış məntəqələrində ÇDQ qüvvələrinin nəzarət postları var idi. Toxum bankında vəzifəli olan heyət, bu səbəbdən toxumları daşıyacaq yük maşınlarının sürücülərini, toxumları gizli şəkildə daşımaları üçün xəbərdar etdi. Yük maşınlarının banına əvvəlcə toxumlar, sonra digər yüklər yerləşdirildi və beləliklə toxumlar gizli şəkildə çıxarıldı. 10 günlük səfərdən sonra yük maşınları Port-Sudana çatdı.

Narahatlıqlar Özünü Doğruldu, Hər Yerə Dağılmışdı

Şpisbergen Qlobal Toxum Anbarına göndərilən toxumlar, Skandinaviya Genetik Resurslar Mərkəzində (NordGen) qeydə alınaraq təsnif edildi. Yenidən qablaşdırılan toxumlar, bir neçə günlük işdən sonra 25 fevral 2025-ci ildə Şpisbergenə çatdı. Sudandakı iç müharibə səbəbindən ölkənin kənd təsərrüfatı sektorunda tez-tez istifadə olunan və yox olma təhlükəsi ilə üzləşən 17 mindən çox toxum nümunəsi, Şpisbergendə təhlükəsizliyə alındı. Sudan ordusu, 11 yanvar 2025-ci ildə həyata keçirdiyi əməliyyatdan sonra, Vad Mədənidəki ÇDQ qüvvələrini şəhərdən çıxararaq nəzarəti yenidən ələ aldı. APGRC personalı, Vad Mədənidəki obyektlərə qayıtdıqda, ən böyük narahatlıqlarının haqlı olduğunu gördü. Milli toxum bankındakı dondurucular, kompüterlər talan edilmiş, anbarlardakı toxum kisələri zədələndiyi üçün yerə səpilən toxumlar hər yeri bürümüşdü. Şəhərdə nəzarətin bərpasından sonra toxum bankına qayıdan personalın, obyekti yenidən işlək vəziyyətə gətirmək səyləri davam edir. Şəhərdəki toxum bankı üçün yeni bir soyuducu anbarın qurulması üçün bu sahədə çalışan beynəlxalq təşkilatlarla danışıqlar aparılır. Şpisbergen Qlobal Toxum Anbarına göndərilən toxumlar isə Sudana qayıdacağı günü gözləyir.

24 saat