Efiopiyada Marburq virusu

Vəziyyətə Ümumi Nəzər

2025-ci il noyabrın 12-də Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı (ÜST) Efiopiya Səhiyyə Nazirliyi (MoH) və Efiopiya İctimai Səhiyyə İnstitutunun (EPHI) ölkənin cənubundakı Cinka şəhərində şübhəli viral hemorragik qızdırma hallarını elan edən press-relizini qeydə alıb. İki gün sonra, 2025-ci il noyabrın 14-də Efiopiya Səhiyyə Nazirliyi daha əvvəl şübhəli VHF kimi bildirilən halların Marburq virusu xəstəliyi (MVD) olduğunu təsdiqləyib. EPHI-dəki Milli İstinad Laboratoriyası tərəfindən aparılan molekulyar testlər xəstə nümunələrində Marburq virusunu (MARV) aşkar edib. 2025-ci il noyabrın 20-nə olan məlumata görə, 33 laboratoriya testi aparılıb; bunlardan altısı təsdiqlənmiş, o cümlədən üç ölüm hadisəsi qeydə alınıb. Təsdiqlənmiş altı haldan üçü hazırda sağdır və müalicə alır. Laboratoriya tərəfindən təsdiqlənmiş hallara əlavə olaraq, epidemioloji cəhətdən əlaqəli daha üç hal test edilə bilməyib; bu şəxslərin hamısı vəfat edib və ehtimal olunan hallar kimi qeydə alınıb. Ümumilikdə 206 kontakt müəyyən edilib və bu şəxslər fəal şəkildə nəzarətdə saxlanılır. Cavab tədbirləri inkişaf etdikcə kontaktların sayı dəyişməyə davam edəcək.

Yoluxma mənbəyi hələ müəyyən edilməyib. Bu, Efiopiyada ilk təsdiqlənmiş Marburq virusu xəstəliyi epidemiyasıdır. Efiopiyada vahid səhiyyə qrupu tərəfindən aparılan ilkin araşdırmalar ərazidə virusun təbii daşıyıcısı olan meyvə yarasalarının mövcudluğunu göstərir. MVD, yarasalardan insanlara keçən, tez-tez ölümcül olan ağır bir xəstəlikdir və klinik olaraq Ebola virusu xəstəliklərinə bənzəyir. Xəstəliyin ölüm halları 88%-ə qədər yüksək ola bilər, lakin yaxşı və erkən xəstə baxımı ilə bu nisbət əhəmiyyətli dərəcədə aşağı düşə bilər. Səhiyyə Nazirliyinin rəhbərliyi altında ÜST, Efiopiyanın cavab qrupları ilə birlikdə koordinasiyanı, nəzarəti (o cümlədən epidemioloji araşdırma, kontaktların izlənməsi və həyəcan siqnallarının idarə edilməsi), xəstəliklərin idarə olunmasını, infeksiyaların qarşısının alınması və nəzarət tədbirlərini, laboratoriya potensialını, risk kommunikasiyasını və icma ilə əlaqələri gücləndirmək üçün çalışır. ÜST, epidemiyanın ictimai sağlamlıq üçün yaratdığı riski milli səviyyədə yüksək, regional səviyyədə orta, qlobal səviyyədə isə aşağı qiymətləndirir. Efiopiya hazırda xolera, qızılca və denge daxil olmaqla bir sıra fövqəladə hallar və müxtəlif xəstəlik epidemiyaları ilə üzləşir ki, bu da səhiyyə imkanlarının gərginləşməsinə səbəb olur.

Vəziyyətin Təsviri

2025-ci il noyabrın 20-nə olan məlumata görə, ümumilikdə 33 laboratoriya testi aparılmış, bunlardan altısı təsdiqlənmiş, o cümlədən üç ölüm hadisəsi qeydə alınmışdır. Təsdiqlənmiş altı haldan üçü hazırda sağdır və müalicə altındadır. Laboratoriya təsdiqi olmayan, lakin epidemioloji cəhətdən əlaqəli daha üç hal isə vəfat etmiş və ehtimal olunan hallar kimi qeydə alınmışdır. Ümumilikdə 206 kontakt müəyyən edilmiş və fəal nəzarətdə saxlanılır. Cavab tədbirləri inkişaf etdikcə kontaktların sayı dəyişəcəkdir.

Klinik olaraq, xəstələrdə yüksək qızdırma, baş ağrısı, qusma, qarın ağrısı və sulu və ya qanlı ishal müşahidə edilmişdir. Beş halda burun qanaxması və qanlı qusma kimi hemorragik əlamətlər müşahidə olunmuşdur ki, bu da çoxlu orqan çatışmazlığı ilə uyğun gəlir. Efiopiya Marburq virusu xəstəliyini ilk dəfə bildirdiyi üçün ÜST, laboratoriyalararası müqayisə üçün nümunələrin istinad laboratoriyası ilə paylaşılmasını tövsiyə edir.

Epidemiologiya

Marburq virusu xəstəliyi (MVD), Ebola viruslarına yaxın olan Marburq virusu və Ravn virusu tərəfindən törədilən ağır hemorragik qızdırmadır. Bu Marburq virusu xəstəliyi, əvvəlki epidemiyalarda 24%-dən 88%-ə qədər yüksək ölüm nisbətinə malikdir. Yaxşı və erkən xəstə baxımı ilə bu nisbət aşağı salına bilər. Virus ilkin olaraq meyvə yarasalarından (Rousettus aegyptiacus) insanlara ötürülür, daha sonra isə bədən mayeləri, çirklənmiş səthlər və ya yoluxmuş materiallarla birbaşa təmas yolu ilə insanlar arasında yayılır. Xüsusilə infeksiyanın qarşısının alınması və nəzarət tədbirləri mövcud olmadıqda, səhiyyə işçiləri, baxıcılar və dəfn prosesində iştirak edən şəxslər risk altındadırlar.

Marburq virusu xəstəliyinin əlamətləri adətən iki-21 günlük inkubasiya dövründən sonra qəfil başlayır və yüksək qızdırma, şiddətli baş ağrısı, halsızlıq, əzələ ağrıları, ishal və qusma kimi həzm sistemi simptomlarını əhatə edir. Ağır hallarda, xəstələr bir həftə ərzində şok və orqan çatışmazlığından ölə bilərlər.

MVD üçün təsdiqlənmiş müalicə və ya peyvənd yoxdur, baxmayaraq ki, dəstəkləyici müalicə və erkən dəstəkləyici qulluq sağ qalma şansını artırır. Bəzi namizəd peyvəndlər və terapevtiklər hazırda araşdırılmaqdadır. Qlobal səviyyədə əvvəllər on doqquz Marburq virusu xəstəliyi epidemiyası bildirilmişdir. Ən son epidemiya 2025-ci ilin yanvar-mart aylarında Tanzaniya Respublikasında qeydə alınmışdır. Afrika Regionunda Marburq virusu xəstəliyi epidemiyaları bildirən digər ölkələrə Efiopiya, Anqola, Konqo Demokratik Respublikası, Ekvatorial Qvineya, Qana, Qvineya, Keniya, Ruanda, Cənubi Afrika və Uqanda daxildir.

İctimai Sağlamlıq Cavabı

Yerli və milli səhiyyə orqanları Efiopiyada aşağıdakı ictimai sağlamlıq tədbirlərini həyata keçirmişlər:

• Strateji rəhbərlik, qərar qəbul etmək və resursları səfərbər etmək üçün Səhiyyə Nazirliyi yanında Milli İşçi Qrupu yaradılıb.
• Səhiyyə Nazirliyi/EPHI tərəfindən xərcləri hesablanmış üç aylıq milli cavab planı Efiopiya üçün hazırlanıb və işə salınıb.
• Səhiyyə Nazirliyi müntəzəm olaraq ictimaiyyətə və tərəfdaşlara Marburq virusu xəstəliyi epidemiyası barədə məlumat verir.
• Milli və regional səviyyələrdə Fövqəladə Əməliyyat Mərkəzləri (EOC) aktivləşdirilib, cavabı koordinasiya etmək üçün hadisə idarəetmə strukturları yaradılıb. Milli və sub-milli EOC-lərdə gündəlik koordinasiya görüşləri davam edir.
• Səhiyyə Nazirliyi EPHI və regional səhiyyə idarələri ilə əməkdaşlıq edərək inteqrasiya olunmuş nəzarət və cavab fəaliyyətləri həyata keçirir.
• İcma nəzarəti, kontaktların izlənməsi, ev-ev gəzintiləri və tibbi xidmətin göstərilməsi gücləndirilir.
• İki xəstəxana müalicə mərkəzi kimi təyin edilib, halların idarə edilməsi üçün xüsusi səhiyyə işçiləri cəlb edilib.
• Sürətli cavab qrupu (RRT) tərəfindən sahə qiymətləndirmələri aparılır. Bir RRT Cinkaya kontaktların izlənməsi və epidemioloji araşdırma aparmaq üçün yerləşdirilib, ikinci qrup isə şübhəli halları idarə edən səhiyyə müəssisələrində infeksiyanın qarşısının alınması və nəzarətini (IPC) gücləndirir.
• Risk Kommunikasiyası və İcma ilə Əlaqə (RCCE) qrupları MVD-nin qarşısının alınması mesajlarını yayır, hədəflənmiş müdaxilələr üçün fəaliyyət planları hazırlayır, yanlış məlumatlarla mübarizə aparmaq üçün sosial medianı izləyir və ictimai məlumatlılığı artırmaq üçün etibarlı kommunikasiya kanallarını qiymətləndirir.

ÜST-ün Risk Qiymətləndirməsi

Bu, Efiopiyada təsdiqlənmiş ilk Marburq virusu xəstəliyi epidemiyasıdır. Bir neçə narahatlıq doğuran faktora görə, Marburq virusu xəstəliyi epidemiyasının yaratdığı ictimai sağlamlıq riski milli səviyyədə yüksək qiymətləndirilir:

• Epidemiya altı laboratoriya təsdiqli halı əhatə edir; ümumilikdə altı ölüm hadisəsi baş verib və üç təsdiqlənmiş hal müalicə altındadır.
• Bütün ölümlər nəzarətsiz dəfnlərlə bağlı olub ki, bu da potensial əlavə icma yayılması riski yaradır.
• Təsdiqlənmiş hallar arasında səhiyyə işçilərinin mövcudluğu, səhiyyə müəssisələrində potensial peşəkar yoluxma risklərini göstərir.
• Araşdırmalar davam etsə də, epidemiyanın mənbəyi, coğrafi əhatə dairəsi və epidemiologiyası haqqında məlumatlar məhduddur.

Hələlik beynəlxalq yayılma təsdiqlənməsə də, yayılma riski qalmaqdadır. Efiopiyanın paytaxtından və ya əsas beynəlxalq hava limanlarından uzaqda yerləşsə də, zərər çəkmiş Cinka ərazisi qonşu Keniya və Cənubi Sudanla yol nəqliyyatı şəbəkələri ilə əlaqəlidir. Buna görə də, bu hadisənin Efiopiya üçün yaratdığı ictimai sağlamlıq riski regional səviyyədə orta, qlobal səviyyədə isə aşağı qiymətləndirilir.

ÜST-ün Tövsiyələri

Marburq virusunun insandan insana ötürülməsi ilk növbədə yoluxmuş insanların qanı və/və ya digər bədən mayeləri ilə birbaşa təmasla əlaqəlidir. Yayılmanın qarşısını almaq və güclənmə ehtimalını azaltmaq üçün infeksiyanın qarşısının alınması və nəzarət (IPC) tədbirlərinin gücləndirilməsi vacibdir.

ÜST, epidemiyanı nəzarət altına almaq üçün Marburq virusu xəstəliyinin ötürülməsini azaltmaq məqsədilə aşağıdakı risklərin azaldılması tədbirlərini tövsiyə edir:

Profilaktika: İnsanların virusa məruz qalma riskini azaltmaq üçün görülməli olan qoruyucu tədbirlər:

• Yoluxmuş xəstələrlə, xüsusilə onların qanları, nəcisləri və qusuntuları da daxil olmaqla, bədən mayeləri ilə birbaşa və ya yaxın təmas nəticəsində cəmiyyətdə insandan insana ötürülmə riskini azaltmaq. Marburq virusu xəstəliyi ilə yoluxmuş xəstələrlə yaxın fiziki təmasdan çəkinmək lazımdır.
• Marburq virusu xəstəliyi ilə uyğun simptomları olan şəxslər dərhal səhiyyə müəssisələrində tibbi yardım axtarmalı, MVD-yə şübhəli və ya təsdiqlənmiş xəstələr isə erkən müalicə və evdə ötürülmənin qarşısını almaq üçün təyin olunmuş müalicə mərkəzində təcrid edilməlidir.
• Cəmiyyət və ailə üzvləri evdə simptomatik şəxslərə qulluq etməkdən və Marburq virusu xəstəliyi simptomları ilə vəfat etmiş insanların cəsədlərinə toxunmaqdan çəkinməlidirlər. Onlar digər potensial çirklənmiş əşyalara və səthlərə toxunmaqdan da çəkinməlidirlər.
• Meyvə yarasalarının koloniyalarının yaşadığı mədənlərə, mağaralara və ya yaşayış yerlərinə uzun müddət məruz qalmaqdan yaranan yarasadan insana ötürülmə riskini azaltmaq. Meyvə yarasalarının koloniyalarının yaşadığı mədənlərdə və ya mağaralarda iş və ya tədqiqat fəaliyyətləri, yaxud turistik səfərlər zamanı insanlar əlcək və digər müvafiq qoruyucu geyimlər (o cümlədən maskalar) geyinməlidirlər. Epidemiyalar zamanı bütün heyvan məhsulları (qan və ət) istehlakdan əvvəl yaxşıca bişirilməlidir.

Koordinasiya: Bütün səviyyələrdə çoxtərəfli koordinasiya və sütun görüşləri, ətraflı vəziyyət hesabatlarının paylaşılması tövsiyə olunur. Hazırlıq və cavab fəaliyyətlərində müxtəlif maraqlı tərəflərin və tərəfdaşların iştirakı da təşviq edilir. Effektiv və davamlı cavabın təmin edilməsi üçün hökumət daxilində və tərəfdaşlarla resurs səfərbərliyi səyləri tövsiyə olunur.

Risk Kommunikasiyası və İcma ilə Əlaqə: İctimaiyyətin məlumatlılığının artırılması və icmalarla əlaqə Marburq virusu xəstəliyi epidemiyalarının uğurla nəzarət altına alınması üçün vacibdir. Buraya simptomlar, infeksiya risk faktorları, qoruyucu tədbirlər və səhiyyə müəssisəsində dərhal tibbi yardım axtarmanın əhəmiyyəti barədə məlumatlılığın artırılması daxildir. Təhlükəsiz və ləyaqətli dəfnlər haqqında həssas və dəstəkləyici məlumat da çox vacibdir. Bu məlumatlılıq hədəflənmiş kampaniyalar və icmalarla birbaşa iş yolu ilə artırılmalıdır. Xəstəliyin yayılmasına istəmədən şərait yarada bilən və icma üçün vacib məlumat mənbəyi olan yüksək riskli qruplara, məsələn, ənənəvi həkimlərə, ruhanilərə və icma liderlərinə xüsusi diqqət yetirilməlidir. Etibar yaratmaq və simptomların erkən bildirimini təşviq etmək üçün yanlış məlumatlar və şayiələrlə mübarizə aparılmalıdır.

Nəzarət: Zərər çəkmiş və qonşu regionlarda fəal hal aşkarlanması, kontaktların izlənməsi və həyəcan siqnallarının idarə edilməsi gücləndirilməlidir. Xüsusilə yüksək riskli ərazilərdə yeni halları dərhal müəyyən etmək və bildirmək üçün icma əsaslı nəzarət sistemləri gücləndirilməlidir. Səhiyyə işçiləri, ailə üzvləri və şübhəli hallar və ya digər yüksək riskli şəraitlə təmasda olmuş şəxslərin yaxından monitorinqi təmin edilməlidir. Beynəlxalq yayılma riskini azaltmaq üçün müvafiq giriş nöqtələrində və sərhədlərdə də nəzarət imkanları gücləndirilməlidir.

İnfeksiyanın qarşısının alınması və nəzarət (IPC) tədbirləri:

• ÜST-ün Ebola və Marburq xəstəliyi üçün infeksiyanın qarşısının alınması və nəzarət qaydasına uyğun olaraq, bütün səhiyyə müəssisələrində kritik infeksiyanın qarşısının alınması və nəzarət tədbirləri həyata keçirilməli və/və ya gücləndirilməlidir. Bu qayda, IPC dairəsi yanaşmasının sürətli tətbiqinin vacibliyini vurğulayır, o cümlədən IPC sürətli qiymətləndirməsi, səhiyyə müəssisələrinin və evlərin dekontaminasiyası, habelə ötürülmə riskini minimuma endirmək üçün şübhəli halların skrininqi və təcrid edilməsi yolu ilə erkən aşkarlanması və müəyyən edilməsi. Marburq virusu xəstəliyinin şübhəli hal tərifi meyarlarına cavab verən xəstələrə, klinik şübhə malyariya kimi daha yaygın, lakin oxşar simptomları olan xəstəlikləri göstərsə də, müvafiq ehtiyat tədbirləri ilə yanaşılmalıdır.

• Təsdiqlənmiş və ya şübhəli MVD xəstələrinə qulluq edən səhiyyə işçiləri, xəstənin qanı və digər bədən mayeləri, eləcə də çirklənmiş səthlər və əşyalarla təmasdan çəkinmək üçün ötürülməyə əsaslanan ehtiyat tədbirlərini standart ehtiyat tədbirlərinə əlavə olaraq tətbiq etməlidirlər. Bura fərdi qoruyucu vasitələrin (PPE) düzgün istifadəsi və ÜST-ün 5 anına uyğun olaraq əl gigiyenası daxildir. Səhiyyə müəssisələrində yaranan tullantılar təhlükəsiz şəkildə ayrılmalı, toplanmalı, daşınmalı, saxlanmalı, emal edilməli və nəhayət utilizasiya edilməlidir. Təhlükəsiz tullantıların utilizasiyası üçün milli qaydalara, müddəalara əməl edilməli və ya ÜST-ün təhlükəsiz tullantıların idarə edilməsi üzrə təlimatlarına əməl edilməlidir.

• Xəstələrə qulluq fəaliyyətləri, Səhiyyədə Əsas Ətraf Mühit Sağlamlığı Standartlarında göstərildiyi kimi, səhiyyə ilə əlaqəli infeksiyaların (HAİ) qarşısının alınması və nəzarəti ilə bağlı təcrübələri asanlaşdıran təmiz və gigiyenik mühitdə həyata keçirilməlidir. Səhiyyə müəssisələrində təhlükəsiz su, adekvat sanitariya və gigiyena infrastrukturu və xidmətləri təmin edilməlidir. Tövsiyələr və təkmilləşdirmələr üçün WASH FIT tətbiqi paketini izləyin.

Laboratoriya testləri: Nümunələrin emalı və analizi sürətləndirilməli, nəticələr isə xəstənin idarə edilməsinə, yayılmanın qarşısını almaq strategiyalarına və daha geniş cavab səylərinə rəhbərlik etmək üçün cavab verənlər və klinisyenlərlə dərhal paylaşılmalıdır. Buraya müsbət nümunələr üzərində genomik ardıcıllıq da daxildir. Laboratoriyalararası müqayisə üçün nümunələrin regional istinad laboratoriyasına beynəlxalq göndərilməsi nəzərdən keçirilməlidir. MARV ilə yoluxmuş olduğu şübhəli və ya təsdiqlənmiş xəstələrdən nümunələrlə işləyən laboratoriya işçiləri laboratoriya biosafety üzrə təkmilləşdirmə təlimi almalıdır; bu, malyariya sürətli diaqnostik testi və ya MARV-a spesifik olmayan digər test üçün qan götürərkən müvafiq ehtiyat tədbirlərinin görülməsini əhatə edir.

Namizəd tibbi əks tədbirlərin qiymətləndirilməsi: MVD-yə qarşı lisenziyalı peyvəndlər və ya terapevtiklər yoxdur. Bir neçə namizəd peyvənd inkişaf etmə mərhələsindədir və Marburq virusu xəstəliyi epidemiyaları onların effektivliyini və təhlükəsizliyini qiymətləndirmək üçün bir fürsət təqdim edir. Milli tədqiqatçıları dəstəkləmək üçün mövcud protokollar və filoviruslar üzrə ekspertlər şəbəkəsi var.

Təhlükəsiz və ləyaqətli dəfnlər: İcma riskini minimuma endirmək üçün vəfat etmiş şəxslər üçün təhlükəsiz və ləyaqətli dəfn protokolları tətbiq edilməlidir. Marburq virusu xəstəliyi ilə bağlı ölümlərin təhlükəsiz idarə edilməsini təmin etmək üçün səhiyyə işçilərinə və dəfn qruplarına əlavə təlim və avadanlıq verilməlidir. Ətraf icmaların protokollara əməl etməsini təmin etmək üçün hərtərəfli icma ilə əlaqə tələb olunur.

Xəstəliklərin idarə edilməsi və psixoloji və sosial dəstək: Təyin olunmuş müalicə mərkəzləri, sağ qalma şansını artırmaq üçün təsdiqlənmiş xəstələr üçün adekvat səviyyədə qulluq təmin etməlidir. Təcrid və müalicə müəssisələri, xəstəyə qulluğun təhlükəsizliyini və effektivliyini təmin etmək, eyni zamanda xəstəliyin yayılmasının qarşısını almaq üçün adekvat şəkildə təchiz edilməlidir. Rehidratasiya, simptomların idarə edilməsi və xəstələr və onların ailələri üçün psixoloji dəstək, sağ qalma nisbətini yaxşılaşdırmaq və epidemiyanın təsirini azaltmaq üçün vacibdir.

Sərhəd sağlamlığı və transsərhəd koordinasiya: Beynəlxalq yayılma da daxil olmaqla, daha geniş yayılmanın qarşısını almaq üçün risk altında olan müvafiq giriş nöqtələrində, nəqliyyat vasitələrində və sərhəd regionlarında nəzarət imkanları gücləndirilməlidir. ÜST-ün filovirus xəstəliyi epidemiyaları üçün sərhəd sağlamlığı və giriş nöqtələri üzrə texniki təlimatına uyğun olaraq, hallara, kontaktlara və təsirlənmiş ərazilərdə hal tərifi ilə uyğun əlamət və simptomları göstərən şəxslərə səyahət etməmələri tövsiyə edilməlidir. Hesabat mexanizmlərini ahəngdarlığa gətirmək, birgə araşdırmalar aparmaq və kritik məlumatları real vaxt rejimində paylaşmaq üçün Efiopiyanın qonşu ölkələri ilə əməkdaşlıq gücləndirilməlidir. Potensial yayılma riski altında olan ölkələr, erkən hal aşkarlanması, təcrid və müalicəni təmin etmək üçün hazırlıq fəaliyyətlərini gücləndirməlidirlər.

Mövcud risk qiymətləndirməsinə əsasən, ÜST Efiopiya ilə hər hansı səyahət və ticarət məhdudiyyətlərinin tətbiqinə qarşıdır.

24 saat