İran-Rusiya: Potensial maneə

Vaşinqtonda imzalanan Tramp marşrutu

Avqustun 8-də Vaşinqtonda ABŞ, Azərbaycan və Ermənistan liderləri arasında imzalanan birgə bəyannamədə Azərbaycanı Naxçıvana birləşdirəcək və “Tramp marşrutu” adlanan yol əsas müzakirə mövzularından biri olub. Bu marşrut ABŞ prezidenti Donald Trampın təşəbbüsü ilə irəli sürülüb. Bəyannamənin 4-cü maddəsində qeyd olunur ki, Ermənistan öz ərazisində “Beynəlxalq Sülh və Rifah naminə Tramp Marşrutu” (TRIPP) bağlantı layihəsi üçün çərçivənin müəyyən edilməsi məqsədilə ABŞ və qarşılıqlı müəyyən edilmiş üçüncü tərəflərlə əməkdaşlıq edəcək. Sənəddə bu məqsədə ən qısa zamanda nail olmaq üçün xoş niyyətlə səy göstərilməsinə dair qətiyyət təsdiqlənib. Donald Tramp birgə mətbuat konfransında marşrutun 99 illiyə ABŞ-yə icarəyə verilməsinə Ermənistanın razı olduğunu bildirib. Bu layihənin təşəbbüskarı Donald Trampın regionda iqtisadi əlaqələri gücləndirmək arzusu idi.

Bakının yanaşması: "Zəngəzur dəhlizi"ndən TRIPP-ə

Azərbaycandan Naxçıvana maneəsiz nəqliyyat yolunun açılması öhdəliyi hələ 2020-ci il noyabrın 10-da İkinci Qarabağ Müharibəsini yekunlaşdıran bəyanatda əks olunmuşdu. Həmin vaxtdan Azərbaycan prezidenti İlham Əliyev bu yolu “Zəngəzur dəhlizi” adlandırırdı. Hətta Əliyev 2021-ci ilin aprelində AzTV-yə müsahibəsində Ermənistanın istəyindən asılı olmayaraq, “Zəngəzur dəhlizi”nin icra olunacağını vurğulamışdı. "İstəsə, daha asan həll edəcəyik, istəməsə də zorla həll edəcəyik", – o qeyd etmişdi. Lakin Vaşinqtonda azərbaycanlı jurnalistlərə verdiyi müsahibədə Əliyev "Zəngəzur dəhlizi" terminindən istifadə etməyib, əvəzinə yolu bəyannamədə qeyd olunduğu kimi “TRIPP” adlandırıb. O, marşrutun dəmir yolu nəqliyyatından ibarət olacağına işarə edərək, işlərin davam etdirildiyini bildirib. Əliyev TRIPP-in daha bir tarixi nailiyyət olacağını, lakin vaxt itirilməməli olduğunu vurğulayıb. Onun sözlərinə görə, ABŞ bu marşrutu idarə edəcək və Donald Tramp rəhbərliyi regiondakı xalqların xeyrinə bu əlaqə xətlərini qurmaq üçün investorlar tapılacağına ümid edir. Bu, Donald Trampın Qafqazda strateji təsirini gücləndirmək məqsədi daşıyır. Azərbaycan tərəfdən dəmir yolunun Ermənistan sərhədinə çatdırılması üçün bir ildən az vaxt tələb olunur; eyni zamanda Naxçıvanda da dəmir yolunun bərpasına başlanılacaq.

Moskva və Tehranın mövqeyi: regional narahatlıqlar

ABŞ-nin iştirak edəcəyi nəqliyyat xətti ideyası İran və Rusiya tərəfindən birmənalı qarşılanmayıb. Rusiya Xarici İşlər Nazirliyinin sözçüsü Mariya Zaxarova Vaşinqton görüşü ilə bağlı şərhində Ermənistanın İranla sərhədinin hələ də Rusiya sərhədçiləri tərəfindən qorunduğunu xatırladıb. Zaxarova Vaşinqtonun regional kommunikasiya xətlərinin bərpasına dair açıqlamalarının diqqətlə qiymətləndiriləcəyini, Rusiya ilə əldə olunmuş üçtərəfli razılaşmaların qüvvədə qaldığını qeyd edib, çünki heç bir tərəf onlardan rəsmi olaraq geri çəkilməyib. O, Ermənistanın Avrasiya İqtisadi İttifaqının vahid gömrük məkanında iştirakını, xüsusilə də respublika ərazisindən keçən tranzit əməliyyatlarının tənzimlənməsi baxımından nəzərə almağın vacibliyini vurğulayıb. İran prezidenti Məsud Pezeşkian TRIPP-lə bağlı ölkəsinin "yeganə narahatlığının" yolun ABŞ şirkəti tərəfindən tikilməsi olduğunu desə də, İranın ali lideri Seyid Əli Xameneinin müşaviri Əli Əkbər Vilayəti bu mövzuda daha sərt çıxış edib. O bildirib ki, İran marşruta qarşı çıxacaq. Vilayəti hesab edir ki, Rusiya da strateji baxımdan həmin dəhlizə qarşıdır. O əlavə edib ki, İran Rusiyanın qoşulub-qoşulmayacağından asılı olmayaraq Cənubi Qafqazın təhlükəsizliyi üçün uyğun şəkildə hərəkət edəcək.

Ekspert rəyləri və gələcək perspektivlər

Vilayəti TRIPP-in sadəcə ticarət marşrutu deyil, İran və digər qonşu ölkələrə qarşı siyasi bir plan olduğu barədə xəbərdarlıq edib. O, NATO üzvü olan Türkiyədən başqa, digər NATO ölkələrinin də bu bölgədə mövcud olmaq istədiyini, NATO-nun ilan kimi İranla Rusiya arasına girməyə çalışdığını, lakin İranın buna icazə verməyəcəyini bəyan edib. Vilayəti əlavə edib ki, bu keçid "Donald Trampın muzdlu döyüşçüləri üçün qapıya deyil, qəbiristanlığa çevriləcək" və planı Ermənistanın ərazi bütövlüyünü zəiflətməyi hədəfləyən "siyasi xəyanət" kimi xarakterizə edib. Konfliktoloq Arif Yunus düşünür ki, İranla müqayisədə Rusiyanın proseslərə mane olma imkanları daha böyükdür. O, Rusiyanın Ermənistanda müxalifətin əli ilə prosesi pozmaq üçün cəhdlər edəcəyini proqnozlaşdırır. Yunus qeyd edib ki, Ermənistanda növbəti parlament seçkiləri gələn ilin iyununda baş tutacaq və Rusiyaya yaxın milyarderlərin müxalifəti maliyyələşdirdiyini nəzərə alaraq, Rusiya 2027-ci ilə qədər ölkədə etiraz aksiyaları və başqa yollarla Paşinyana mane olmağa çalışacaq. Vaşinqtonda mənzillənən Kuinsi İnstitutunun qeyri-rezident elmi işçisi Eldar Mamedov da İranın TRIPP üzərində təsir imkanlarının məhdud olduğunu düşünür. Mamedov sual edir ki, İran bu ritorikanı real addımlarla dəstəkləyə biləcəkmi? Onun fikrincə, Tehranın dəhlizi bloklamaq üçün hansı sərt gücə sahib olduğu hələ bəlli deyil. O, Ermənistanın 2020 və 2023-cü illərdəki hərbi məğlubiyyətlərdən sonra təhlükəsizlik təminatına ümidsiz şəkildə ehtiyacı olduğunu və ABŞ-yə qarşı çıxmayacağını vurğulayıb. Mamedov əlavə edib ki, Ermənistan rəsmilərinin Tehranla danışıqları yalnız sakitləşdirici xarakter daşıyır, fundamental deyil.

ABŞ-ın qətiyyətli mövqeyi

Yenicə normallaşan İran-Azərbaycan münasibətlərinə toxunan Eldar Mamedov bu yaxınlaşmanın da risk altında olduğunu bildirir. O qeyd edir ki, Bakı Tehranı qıcıqlandırmamaq üçün gərginliyi azaltmağa çalışacaq. Lakin TRIPP-in ABŞ tərəfindən icarəyə götürülməsi İranın "qırmızı xətlərini" pozur. Uzunmüddətli perspektivdə İran-Azərbaycan münasibətlərində aşınma baş verəcək. Türkiyə və İsraillə yaxın olan Azərbaycanın indi isə ABŞ ilə yaxınlaşması İranı Cənubi Qafqazda tədricən kənarlaşdıracaq. Dəhliz icra olunarsa, İranın Ermənistana quru yolu fiziki olaraq kəsiləcək və onun regional rolu zəifləyəcək. Avqustun 13-də brifinqdə Dövlət Departamenti sözçüsü Temmi Brus jurnalistin İran və ya Rusiyanın TRIPP-ə mane olmağa çalışacağı halda ABŞ-nin hansı addımı atacağı sualını cavablayıb. O bildirib: "Mən müəyyən hərəkətlərlə bağlı nə edə biləcəyimiz və ya edə bilməyəcəyimiz barədə fərziyyələr yürütməyəcəyəm. Bütün dünya bilir ki, Prezident Donald Trampı ciddi qəbul etmək lazımdır. Bu razılaşma onun üçün vacibdir."

24 saat