İran Niyə J-10 Döyüş Təyyarələrinə Ümid Bəsləyir?
İran Müdafiə Naziri Aziz Nasırzadənin iyunun 13-də İsrailin başlatdığı və ABŞ-ın nüvə obyektlərini bombalaması ilə genişlənən hücumlardan sonra ilk xarici səfərini Çinə etməsi diqqət çəkib. Tehranın həmin hücumlar zamanı təsirsiz qalan hava qüvvələrini Çindən alınacaq döyüş təyyarələri ilə gücləndirə biləcəyi iddiaları yayılıb. Uzun müddətdir mövcud olan köhnə təyyarə parkını müasirləşdirmək istəyən İranın bu kritik səfəri, regiondakı hərbi tarazlıqlarda mühüm dəyişikliklərə səbəb ola biləcək potensialı özündə ehtiva edir.
Çin dövlət mediasının yaydığı məlumata görə, İranın Müdafiə Naziri Aziz Nasırzadə Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatının (ŞƏT) iclasında iştirak etmək üçün təşkilata üzv digər ölkələrin müdafiə nazirləri ilə birlikdə Çinə diplomatik səfər edib. İki günlük görüş iyunun 13-də İran ilə İsrail arasında başlayan və ABŞ-ın İranın nüvə obyektlərini hədəf almasından dərhal sonra, Çinin sahil şəhəri Sinqdao şəhərində baş tutub. ŞƏT Zirvə Toplantısı, ABŞ Prezidenti Donald Trampın ABŞ-ın yaxın gələcəkdə İranla mümkün nüvə sazişi barədə danışıqlar aparacağını bəyan etdiyi NATO liderlərinin Haaqadakı görüşü ilə eyni vaxta təsadüf edib. Zirvə zamanı İranlı və Çinli rəsmilər arasında keçirilən görüşlərdə İranın köhnəlmiş hava qüvvələrini Çindən alınacaq Chengdu J-10 təyyarələri ilə gücləndirmək istədiyi iddia edilib.
J-10-lara Maraq Niyə Artır?
İranın Çindən döyüş təyyarələri alacağı ilə bağlı iddialar yeni deyil. Əvvəllər də bu cür iddialar səsləndirilsə də, heç bir konkret inkişaf müşahidə edilməmişdi. Bu iddia, İsrailin İrana qarşı hücumlarından sonra yenidən gündəmə gəlib. Bildirilir ki, İran Müdafiə Naziri Aziz Nasırzadə Çin səfəri zamanı nümayəndə heyəti ilə birlikdə İranın J-10 döyüş təyyarələri tədarük edib-edə bilməyəcəyi ilə bağlı işlər aparıb. "Russian Arms" Teleqram kanalında yer alan iddiada qeyd olunur ki, Hindistan və Pakistan arasında yaşanan gərginlik zamanı Pakistanın J-10 təyyarələrinin PL-15 raketləri ilə Hindistana məxsus Rafale döyüş təyyarəsini vurmasından sonra İranın bu təyyarələrə marağı artıb və J-10-lar İran üçün əhəmiyyətli namizədlərdən birinə çevrilib.
İranın daha əvvəl Rusiyadan SU-35 döyüş təyyarələri almaq üçün danışıqlar apardığı məlum idi. Bu mövzuda razılığın əldə edildiyi bildirilsə də, təyyarələrin İrana çatdırılmasına dair heç bir məlumat yoxdur. İsrailin son hücumlarında həlak olan və İnqilab Keşikçiləri Ordusunun yüksək rütbəli simalarından biri olan general-mayor Əli Şadmani, 2025-ci ilin yanvarında İran və Rusiya arasında SU-35 satışına dair müqavilənin bağlandığını qeyd etmişdi. Lakin Rusiyanın hazırda Ukrayna ilə müharibədə olması və bu səbəbdən NATO ilə artan gərginlik, Rusiyanın daxili ehtiyaclarına üstünlük verməsi səbəbindən gecikmələrə yol açıb. Bu vəziyyət, İranı alternativ təchizatçılar, xüsusilə də Çinə üz tutmağa sövq edib.
İranın Hərbi Hava Qüvvələrinin Hazırkı Vəziyyəti
İran Hərbi Hava Qüvvələrinin hazırda F-4, F-5, F-14, SU-24, MIG-29 və Mirage kimi döyüş təyyarələri var. İranın yaxın keçmişdə SU-35 təyyarələrini istifadə edəcək pilotların təlimi üçün Rusiyadan YAK-130 təlim təyyarələri aldığı məlumdur. ABŞ istehsalı təyyarələri 40 ildən artıqdır embarqolara baxmayaraq istismar etməyə çalışan İran, İsrailin hücumları zamanı hava qüvvələrinə aid obyektləri də hədəf almasından sonra daha da müdafiəsiz vəziyyətə düşüb. Bu köhnəlmə və zəiflik, Tehranın hava müdafiə qabiliyyətini ciddi şəkildə artırmaq ehtiyacını vurğulayır.
Yeni Təyyarələr İrana Fayda Verə Bilərmi?
İranın Çindən döyüş təyyarələri alacağına dair iddialar, bu yeni təyyarələri idarə edə biləcək infrastrukturunun olub-olmaması ilə bağlı suallar doğurur. Bəziləri İranın bu sahədə çətinlik çəkəcəyini düşünsə də, digərləri yeni təyyarələrə uyğunlaşma prosesinin qısa müddətə başa çatacağını proqnozlaşdırır. "Military Watch Magazine"də yer alan analizdə qeyd olunur ki, İranın uzun müddətdir F-14 və MİQ-29 kimi təyyarələri istismar etməsi səbəbindən, J-10 və ya SU-35 kimi təyyarələrə keçid prosesi çox uzun sürməyə bilər. İranın J-10 və ya SU-35 döyüş təyyarələrini hava qüvvələrinə qazandırması halında, İsraildən gələ biləcək hər hansı bir hücuma qarşı bu gündən daha güclü ola biləcəyi vurğulanır. İsrailin F-35 döyüş təyyarələrinə sahib olması səbəbindən üstünlüyünü qoruduğu ssenaridə belə, İranın digər İsrail təyyarələrinə meydan oxuma ehtimalının artdığı düşünülür.
J-10 Təyyarəsi və İsrailin Lavi Təcrübəsi
Çinin J-10 döyüş təyyarəsinin inkişafı istiqamətindəki işləri 1980-ci illərin əvvəllərində başlamışdı. Pekin həmin illərdə MİQ-21 təyyarələrinin Çin versiyası olan J-7-lərə alternativ olacaq tək mühərrikli bir təyyarə üzərində çalışırdı. Uzun sürən işlərdə qarşılaşılan bəzi çətinliklər geridə qaldıqdan sonra, delta qanadlı, hava qəbuledici gövdə altında yerləşən və "fly-by-wire" uçuş sisteminə malik olan J-10 ortaya çıxdı. 1980-ci illərdə İsrail də öz döyüş təyyarəsini inkişaf etdirməyə çalışırdı. Lavi adlı döyüş təyyarəsinin inkişafı proqramı 1987-ci ildə dayandırılmış və İsrail ABŞ-dan aldığı təyyarələrlə yoluna davam etmişdi.
İsrail tərəfindən inkişaf etdirilən, lakin seriyalı istehsala buraxılmayan Lavi ilə Çinin inkişaf etdirdiyi J-10 təyyarələri arasındakı bənzərlik diqqət çəkir. J-10 Lavidən daha ağır bir təyyarə olsa da, İsrailin J-10 döyüş təyyarəsinin inkişafında Çinli istehsalçıya dəstək verdiyi iddia edilmişdi. Hətta bu vəziyyət, ABŞ və İsrail arasındakı münasibətlərdə bir müddət gərginlik yaratmış, ABŞ, yardımın Lavi-nin inkişafı zamanı paylaşılan Amerika texnologiyasının icazəsiz ötürülməsini əhatə etdiyi qənaətinə gələrək, İsrailə texnologiya transferlərini qısa bir müddətə dayandırmışdı. Bu tarixi əlaqə, J-10-un İran Hərbi Hava Qüvvələrinə potensial inteqrasiyası fonunda daha da maraqlı bir perspektiv yaradır.