Tehran, İran – Tehrana aparan şosselər yenidən canlanıb, avtomobillər ailələri, çamadanları və evlərinin nəhayət təhlükəsiz ola biləcəyinə dair ehtiyatlı ümidlə doludur. 600-dən çox iranlının ölümünə və yüz minlərlə insanın paytaxtdan didərgin düşməsinə səbəb olan 12 günlük müharibədən sonra bazar ertəsi elan edilən atəşkəs sakinləri İsrail hava zərbələrindən hələ də yara almış şəhərə geri çəkməyə başlayıb.
Paytaxta qayıdanların çoxu öz yataqlarında yatmaq rahatlığını bombalanmanın hər an yenidən başlaya biləcəyi qorxusu ilə yaşayır.
“Bütün bu günlərdən sonra, hətta fiziki təhlükəsizliyi olan bir yerdən evə qayıtmaq cənnət kimi hiss olunur,” deyə əri ilə birlikdə paytaxtdan təxminən 286 kilometr (177 mil) şimal-qərbdə yerləşən Zəncan şəhərində qohumlarının evində sığınan 33 yaşlı qrafik dizayner Nika bildirib. “Amma atəşkəsin davam edib-etməyəcəyini bilmirəm,” o əlavə edib.
Milyonlarla insanın həyatını alt-üst edən münaqişə iyunun 13-də səhər saatlarında, İsrail hərbi təyyarələrinin Baş Nazir Benyamin Netanyahunun İranın nüvə obyektlərinə qarşı qabaqlayıcı zərbə adlandırdığı hücumu ilə başladı. Bunun ardınca iki regional güc arasında onilliklər ərzində ilk dəfə olaraq birbaşa müharibəni Tehranın mərkəzinə gətirən misli görünməmiş atışma baş verdi.
İsrailin yaşayış məntəqələrinə hücumları gücləndikcə və Amerika ilə İsrail rəsmilərinin paytaxtı tərk etmək barədə xəbərdarlıqları artdıqca, bir çox sakin həyatlarından qorxaraq digər şəhər və kəndlərin nisbi təhlükəsizliyinə qaçmağa məcbur oldular.
Tehran sakinlərinin bir çoxu üçün öz həyatlarını tərk etmək ürəkdağlayan bir qərar idi.
“Müharibədən əvvəl hədsiz dərəcədə məşğul həyatım var idi,” deyə 26 yaşlı universitet tələbəsi Saba bildirib. “Tehranda yaşayırdım, tam işim var idi, təhsil alırdım və tək yaşadığım üçün bütün ev işlərimi özüm idarə edirdim. Müharibə başlayanda bir neçə gün bu rutinin dayanacağına inana bilmədim. Hələ də işə gedirdim, alış-verişə və ya kafeyə çıxırdım. Amma müəyyən bir nöqtədə reallığı inkar edə bilmədin. Həyat dayanırdı.”
Beşinci gün müharibə onu şəhəri tərk etməyə məcbur etdi.
“Əvvəlcə universitet imtahanlarım təxirə salındı, sonra iş yerim uzaqdan işləməyimizi dedi və bir-bir bütün dostlarım paytaxtı tərk etdi. Dəhşətli bir tənhalıq hiss etdim,” o xatırladı. “Gündüz özümü məşğul edirdim, amma gecə, bombalama və hava hücumundan müdafiə səsləri başlayanda artıq özümü aldatmağı bacarmadım.”
Avtomobil tapa bilməyən atası onu Quçan şəhərindəki doğma evlərinə, İranın şimal-şərqində, Məşhədin yaxınlığındakı bir şəhərə gətirdi və o, atəşkəs elan edilənə qədər orada qaldı.
‘Gecələr dözülməz idi’
İran Səhiyyə və Tibbi Təhsil Nazirliyinin məlumatına görə, münaqişə zamanı ən azı 610 nəfər həlak olmuş, 1481 nəfər yaralanmışdır ki, qurbanların 90 faizdən çoxu mülki şəxslərdir.
“Əvvəlcə paytaxtda qalmağa və şirkəti fəaliyyətdə saxlamağa qərar vermişdim,” deyə Kamran, paytaxtda özəl bir firmanın sahibi və baş direktoru olan, təhlükəsizlik narahatlıqları səbəbindən adının açıqlanmamasını istəyən şəxs bildirib. “Bombalama və hava hücumundan müdafiə səsi var idi, amma gündüz həyatı idarə etmək mümkün idi. Gecələr isə həqiqətən də dözülməz idi,” deyə iki uşaq atası əlavə edib.
Bir çoxları müharibənin ilk günlərində şəhəri tərk etmişdi. O zaman iki əsas maneə onların gedişinə mane olurdu: yanacaqdoldurma məntəqələrindəki uzun növbələr səfər üçün kifayət qədər yanacaq təmin etməyi çətinləşdirirdi və şəhərdən çıxışın əsas yolları çox sayda avtomobilin sıx tıxacları ilə boğulmuşdu.
İndi, atəşkəs elan olunduğundan bəri, paytaxtı tərk edənlərin bir çoxu geri qayıtmağa başlayıb.
“11 gün müharibə əlaməti olmayan, amma ev olmayan bir yerdə yaşadıqdan sonra – heç bir məxfilik, rahatlıq yox idi – öz evimə qayıtmaq cənnət kimi hiss olundu,” Nika izah etdi.
“Öz evimin səssizliyinə illərdir öyrəşdikdən sonra, heç vaxt sakit olmayan bir mühitdə 11 başqa insanla yaşamağa dözmək inanılmaz dərəcədə çətin idi,” o dedi. O, atəşkəs elan edilən kimi paytaxtdakı iki otaqlı mənzilinə qayıtdı.
“Mən atəşkəsin davam edib-etməyəcəyini bilmirəm,” Nika etiraf etdi. “Amma davam etməsə belə, bir daha evimi tərk etmək istədiyimi düşünmürəm.”
Qeyri-müəyyən Gələcək
Hər kəs salamat bir evə qayıtmaq şansına sahib olmadı.
Tanınmış İran musiqiçisi Keyvan Saket, ailəsi ilə yaxınlıqdakı bir qəsəbədə sığınarkən evinin İsrail raketi ilə vurulduğunu öyrənmişdi. Lakin qonşusunun dəhşətli xəbəri bildirməsi atəşkəs elan edildikdən sonra onun geri qayıtmasına mane olmadı.
Saketin sözlərinə görə, evinə atılan bombalardan biri partlamayıb ki, bu da daha böyük dağıntının qarşısını alan bir şans olub. Lakin bu, onun və ailəsinin təhlükəsizlik səbəbindən evlərinə girməsinə qadağa qoyub. “Məsələ həll edildikdən və içəri girməyə icazə verildikdən sonra narahat bir mənzərə ilə üzləşdik,” o dedi. “Qapılar və pəncərələr qırılmışdı, binanın fasadı dağılmışdı, paltaryuyan maşın və soyuducu kimi məişət texnikası ciddi şəkildə zədələnmişdi. Hücum o qədər şiddətli idi ki, binanın dəmir qapıları belə əyilmişdi.”
Saketin səsi münaqişənin verdiyi zərəri əks etdirən dərin bir kədər daşıyırdı. “Bütün varlığımla müharibədən və onu alovlandıranlardan nifrət edirəm,” o, əziz tutduğu evinin itirilməsindən gileylənərək dedi. “Müharibə insan yaradıcılığının ən çirkinidir.”
Atəşkəs qüvvəyə mindikdən sonra hər iki tərəf bir-birini pozuntularda ittiham edib və yenidən şiddətin başlanması qorxusu yüksək olub. İran, razılaşmadan bir neçə saat sonra da İsrail hücumlarının davam etdiyini bildirir, İsrail isə atəşkəsdən sonra İran raketlərini ələ keçirdiyini iddia edir. Atəşkəs elan edildikdən dərhal sonra hər iki tərəfdən zərbələr davam edib, İsrail qüvvələri Tehrandakı, o cümlədən məşhur Evin həbsxanası da daxil olmaqla hədəfləri vurub, İran raketləri isə İsrailin müəyyən ərazilərinə zərbələr endirib.
Siyasət elmləri tələbəsi Həmid vəziyyətin qeyri-sabit olduğuna inanır. “Bu mənə təkrarlanan bir kabus kimi gəlir,” o dedi. O, atəşkəs elan olunan gün Kerman şəhərindən, yerdəyişməyə məcbur olduğu yerdən geri qayıtmışdı, lakin evini və həyatını yenidən tərk etməli ola biləcəyindən narahat idi. “Mən həqiqətən əşyalarımı yığıb evimdən nə vaxt, ya da geri qayıda biləcəyimi bilmədən çıxmaq istəmirəm.”
Bu əsas narahatlığa baxmayaraq, paytaxtın küçələri atəşkəsdən əvvəlkindən daha gözə çarpacaq dərəcədə daha canlıdır. Şirkətlər uzaqdan iş siyasətini ləğv etdikcə və işçiləri geri çağırdıqca, paytaxtda həyata ehtiyatlı, qətiyyətli bir dönüş əlamətləri var.
İnfrastruktur zərəri əhəmiyyətli idi, hücumlar bir neçə əyaləti, o cümlədən Əlborz, Şərqi Azərbaycan, İsfahan, Fars, Kirmanşah və paytaxtın özünü də vurdu. İsrail ordusu 12 günlük münaqişə zamanı İran ərazisində 100-dən çox hədəfi vurduğunu iddia edib.
Səhərlər Tehranın geniş bulvarlarında nəqliyyatın gur səsi yenidən eşidilir. “Mənimlə birlikdə başqalarının da şəhərə qayıtdığını görmək, kafelerin və restoranların yenidən açıldığını müşahidə etmək və həyatın küçələrə qayıtdığını hiss etmək – bu, həqiqətən ürəyimi qaldırır,” deyə Saba ehtiyatlı nikbinliklə gözləri parlayaraq bildirdi. Lakin şəhər yenidən canlandığı kimi, qeyri-müəyyən bir atəşkəsin kölgəsi də üzərində dolaşır, bu kövrək canlanmanın hər an sınaqdan keçirilə biləcəyinin səssiz bir xatırlatmasıdır.