İraq Həşdi Şabini dövlətləşdirirmi? İsrail-İran münaqişəsinin kölgəsində

İyulun 27-də əsasən Şiələrdən ibarət olan Xalq Səfərbərlik Qüvvələrinin (XSQ) iki briqadası İraqın Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinə basqın edərək polislə toqquşdu. Bu hadisə bir tərəfdən mövqe uğrunda güc mübarizəsi kimi qiymətləndirilə bilsə də, digər tərəfdən bir polis məmurunun ölümü ilə nəticələnən bu cür cəsarətli addımın atılması qüvvələr tərəfindən müəyyən dərəcədə cəsarət göstəricisi idi. İraqın Şiə milisləri üzrə mütəxəssis Mehmet Alacanın sözlərinə görə, briqadalar nazirliyin Bağdadın Kərx rayonu üzrə ofisinin rəisi vəzifəsindən azad edilmiş Əyyad Kazım Əli tərəfindən çağırılmışdı. Analitiklərin “Əl-Cəzirə”yə bildirdiyinə görə, Əli, habelə nazirliyə hücum edən briqadalar “Kətaib Hizbullah” təşkilatına bağlıdır. Bu hadisə İraq hökumətinin XSQ fraksiyalarını qanun pozuntularına görə məsuliyyətə cəlb edə biləcəyinin bir sınağı kimi qəbul edilir. İraq hökuməti yeni qanun layihəsinin qəbul edilməsinin – XSQ-ni dövlətə tam inteqrasiya edəcək bu qanunun onlara kömək edəcəyini iddia edir. Qanun layihəsinin tərəfdarları bunun XSQ-ni qanun çərçivəsində fəaliyyət göstərməyə həvəsləndirəcəyini vurğulasa da, əleyhdarları bunun onsuz da çox güclü olan milislərə qanuni don geyindirəcəyindən narahatdırlar.

Xalq Səfərbərlik Qüvvələri

Xalq Səfərbərlik Qüvvələri (həmçinin “Əl-Həşd əl-Şaabi” kimi tanınır) əsasən Şiə silahlı qruplarının çətir təşkilatıdır; onların bəzilərinin qonşu İranla sıx əlaqələri var. Bu qruplardan bəziləri ilk dəfə ABŞ işğalına qarşı İraq müqaviməti dövründə yaranıb.

Məsələn, “Əsaib Əhl əl-Haq” 2007-ci ildə o vaxtlar Şiə üsyanının dominant qolu olan “Ceyş əl-Məhdi”dən ayrıldı. Qrup İraqda əsas güc vasitəçisi olmaq üçün İran dəstəyi aldı və daha sonra Suriya vətəndaş müharibəsinə müdaxilə edərək, o vaxtkı Prezident Bəşər Əsədi xalq üsyanını yatırmağa kömək etdi.

“Kətaib İmam Əli” XSQ-də başqa, lakin daha kiçik bir qrupdur. Bildirilir ki, bu qrup İranda Livan qruplaşması Hizbullahnın təlimlərini alıb və müharibənin qızğın dövründə Suriyaya döyüşçülər göndərib. “Kətaib İmam Əli” kimi, əksər XSQ fraksiyaları İraqın Böyük Ayətullah Əli əl-Sistaninin 2014-cü ildə İŞİD-dən ölkəni müdafiə etmək üçün bütün döyüş qabiliyyətli kişiləri dövlətə qoşulmağa çağıran fətvasından sonra formalaşıb.

O dövrdə İŞİD Suriya və İraqda İngiltərənin ölçüsünə bərabər geniş ərazilərə nəzarət edirdi. İŞİD hətta İraqın Mosul şəhərini də ələ keçirmiş və oradan “xilafət” elan etmişdi. 2016-cı ilə qədər İraq parlamenti XSQ-ni dövlətin milli təhlükəsizliyinin bir komponenti kimi tanıyan bir qanun qəbul etdi.

Lakin qanunda komandanlıq və nəzarət, habelə büdcə nəzarəti ilə bağlı aydınlıq yoxdur və bu, bəzi qrupların ölkədə yerləşən ABŞ aktivlərinə və əsgərlərinə birtərəfli hücum etməsinin qarşısını ala bilmədi.

Məsələn, 2024-cü ildə Xalq Səfərbərlik Qüvvələrinə 3,4 milyard dollar büdcə ayrıldı ki, bu da Livanın ümumi büdcəsini üstələyirdi. Bu rəqəm həmin il İraqın Müdafiə Nazirliyinə ayrılmış 21,1 milyard dollara nisbətdə kiçik olsa da, İraq dövlətinin hətta dəqiq üzvlük siyahısı olmayan bir quruma ayırdığı əhəmiyyətli bir məbləğdir.

“Çatem Haus” analitik mərkəzinin 2021-ci il hesabatına görə, hər bir qeydə alınmış XSQ fraksiyası ödəniləcək adların siyahısını təqdim edir və bu siyahılar daha sonra Maliyyə Nazirliyi tərəfindən nəzərdən keçirilir. Lakin XSQ liderləri çox vaxt ödənişlərin etirazsız keçməsini təmin etmək üçün müdaxilə edirlər. Təxminlərə görə, 238 min XSQ döyüşçüsü var.

Dövlət büdcəsindən pay almaq XSQ-yə İraqda özünü qanuni bir qurum kimi tanıtmağa kömək etdi. “Çatem Haus”dan İraq üzrə mütəxəssis Renad Mansour bildirib: “Əvvəldən XSQ milis deyil, İraq dövlətinin bir hissəsi olduğunu israr edirdi.”

Son 10 ildə XSQ fraksiyaları siyasi qanadlar yaratmış, parlament seçkilərində iştirak etmiş və əsas nazirliklərdə mühüm inzibati vəzifələr təmin etdikdən sonra gəlirli dövlət puluna çıxış əldə etmişdir. Lakin onlar güc topladıqca, bəziləri himayədarlıq şəbəkələrini və əsas nazirliklər üzərində təsirlərini qorumaq üçün silahlarını dövlətə qarşı istifadə etdilər.

İraq Şiə milisləri üzrə mütəxəssis Alacanın sözlərinə görə, 2021-ci ildə İranla əlaqəli XSQ qrupları parlamentdə bir çox yer itirdikdən və beləliklə, son seçkilərdə dövlət puluna çıxışlarını itirdikdən sonra hökuməti alt-üst etmək cəhdi ilə o vaxtkı Baş nazir Mustafa əl-Kazıminin evinə pilotsuz təyyarə ilə hücum etmişdilər.

Yeni qanun layihəsi: İraq hökuməti və Xalq Səfərbərlik Qüvvələrinin inteqrasiyası

İraq hökuməti yeni qanun layihəsini mart ayında hazırlamışdır. Bu, bütün XSQ fraksiyalarına rəsmi, stabil iş təmin edəcək və onları Baş nazir Məhəmməd Şiə əl-Sudaninin baş komandan kimi nəzarəti altına gətirəcək. Qanun layihəsinin tərəfdarları əsasən Koordinasiya Çərçivəsi kimi tanınan beş Şiə partiyasının blokunu əhatə edir.

XSQ üzrə mütəxəssis və London Kral Kollecinin Dövlətçilik və Milli Təhlükəsizlik Mərkəzinin baş tədqiqatçısı İnna Rudolf izah edib: “Qanunu müdafiə edənlərin irəli sürdüyü arqument budur ki, islahat olunmuş XSQ çərçivəsində silahlı fraksiyalara institusional sığınacaq təklif etməklə, bu, onları milli komandanlıq zəncirinə riayət etməyə həvəsləndirəcək – bununla da dövlətdən kənarda hərəkət etmək iştahlarını azaldacaq.”

Xalq Səfərbərlik Qüvvələri üçün ən əhəmiyyətlisi odur ki, bu qanun ABŞ və İsrailin İranın proksi qrupları hesab etdiyi qrupları hədəfə almaqla hədələdiyi bir vaxtda ona çox ehtiyac duyulan qanuni örtük təmin edir.

Bu, XSQ üzvlərinə kəşfiyyat məlumatlarına tam çıxış imkanı verəcək ki, bəziləri bunun İrana ötürülə biləcəyi üçün riskli bir təklif olduğunu iddia edir. Lakin analitiklər bildiriblər ki, bir çox XSQ fraksiyaları İranın maraqlarını izləməkdən daha çox öz güc bazaları və aktivləri ilə bağlı narahatlıq keçirəcəklər.

Kral Birləşmiş Xidmətlər İnstitutunun hesabatına görə, iyun ayında 12 günlük İsrail-İran müharibəsi zamanı XSQ qrupları ABŞ aktivlərinə və ya personalına hücum etməmişdir. Ehtimal ki, bu, İsrailin Hizbullaha qarşı etdiyi kimi, onların komandanlıq quruluşunu və resurslarını hədəfə almaq üçün İsrailə bəhanə verməkdən qorxduqları üçün idi.

Mansour bildirib: “Deyərdim ki, daha güclü və dövlətə inteqrasiya olunmuş XSQ qrupları təmkin nümayiş etdirənlərdir və daha kiçik [İranpərəst] fraksiyalara regional münaqişəyə [İran və İsrail arasında] qarışmamağı söyləyənlərdir.”

Rudolfun sözlərinə görə, Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi hadisəsinin sonrakı inkişafı XSQ komandirlərinin öz üzvlərini məsuliyyətə cəlb etmək üçün dövlətlə əməkdaşlıq etmək istəyini, habelə İraq dövlətinin XSQ üzvlərini məsuliyyətə cəlb etməkdəki ciddiliyini sınaqdan keçirəcək.

O bildirib ki, əl-Sudani basqında iştirak edən hər kəsi məhkəməyə göndərməklə və XSQ daxilində “rəhbərlik və nəzarət vəzifələrindəki səhlənkarlığı” araşdırmaq üçün bir nəzərdən keçirmə komitəsi yaratmağa çağırmaqla “güclü iradə” göstərib. Rudolf “Əl-Cəzirə”yə deyib: “Sudaninin administrasiyası İraq dövləti üzərində güc nümayiş etdirmək və onunla əlaqəli hər kəsin təhlükəsizlik qüvvələri üzvləri ilə eyni imtiyazlara malik olmaqla yanaşı, eyni davranış qaydalarına əməl etməli olduğunu sübut etmək istəyir.”

Yeni qanuna qarşı təzyiqlər

Qətərdəki Corctaun Universitetində İraq üzrə mütəxəssis və adjunkt təlimatçı Zeidon əl-Kinani bildirib ki, İraqda hər kəs XSQ-nin inteqrasiyasını dəstəkləmir. O deyib ki, bir çox XSQ fraksiyası 2019-cu ildə korrupsiyalaşmış siyasi elitanı pisləyən etiraz aksiyaları keçirən yüzlərlə gənc etirazçını zərər vurmuş, hətta öldürmüşdür.

Nəticə etibarilə, vətəndaş cəmiyyəti bütün XSQ fraksiyalarına İraq ordusu və polisi ilə eyni imtiyazların verilməsindən ehtiyatlanır və İraq hökumətinin yalnız İranla sıx əlaqəsi olmayanları qəbul etməsinə üstünlük verir, əl-Kinani bildirib.

ABŞ rəsmiləri də İraqa qanunu qəbul etməməsi üçün təzyiq göstərir. Dövlət katibi Marko Rubio əl-Sudaniyə qanunun “İran təsirini və İraqın suverenliyini sarsıdan silahlı terror qruplarını institusionalizasiya edəcəyini” bildirdiyi qeyd olunur.

Keçmiş və hazırkı İraq rəsmiləri iddia edirlər ki, İraq dövləti XSQ-ni buraxa bilməz və bunu etmək cəhdi məzhəb zorakılığına səbəb ola bilər. Əl-Kinani xəbərdarlıq edib ki, ABŞ qeyri-ağlabatan tələblər irəli sürməklə və İraqa onları həyata keçirməkdə dəstək vermədən münaqişəyə səbəb ola bilər.

O, “Əl-Cəzirə”yə deyib: “İraq söz mövzusu olduğunda, ABŞ kəskin tələblər irəli sürür [lakin] İraq hökumətinə və ya vətəndaş cəmiyyətinə hər hansı nəticələrdən qorunmalarını təmin etmək üçün dəstək vermir.”

24 saat