İsrail Baş Nazirinin işğal olunmuş Suriyaya səfəri: Razılaşma gündəmdən düşdü

İsrail Baş naziri Benyamin Netanyahunun Cənubi Suriyada qanunsuz işğal olunmuş ərazilərdə İsrail qoşunları ilə birgə görünməsi Dəməşqi qəzəbləndirib və iki ölkə arasında təhlükəsizlik sazişinin əldə edilə biləcəyinə dair şübhələri daha da artırıb.

Netanyahunun bir neçə yüksək vəzifəli rəsmisi ilə müşayiət olunan çərşənbə günü baş tutan səfəri, ABŞ-ın təşviqinə baxmayaraq, onun Suriya ilə bağlı sərt mövqeyindən geri çəkilməyi planlaşdırmadığını göstərir.

İsrail 1967-ci il müharibəsindən sonra Suriyanın Qolan Təpələrindəki ərazini zəbt edib və o vaxtdan bəri nəzarətində saxlayır. Lakin 2024-cü ilin dekabrında devrilmiş Suriya prezidenti Bəşər Əsədin süqutundan sonra İsrail 1974-cü il sazişini pozaraq yenidən qonşu ölkənin ərazisinə soxulmuş, strateji cəhətdən əhəmiyyətli Hermon dağının zirvəsi də daxil olmaqla, sərhəd boyu daha çox torpağı "bufer zonası"nın bir hissəsi kimi işğal etmişdi.

İsrail regional düşməni İranın müttəfiqi olan Əsədin devrilməsindən əvvəl də Suriyanı bombalayırdı. Lakin Suriya ilə yeni bir yola başlamaq əvəzinə, İsrail bombardman kampaniyasını ikiqat artırıb və bu il hücumların sayını, o cümlədən paytaxt Dəməşqdə artırıb ki, bu da bir neçə Suriya əsgərinin ölümünə və Müdafiə Nazirliyinə zərbələrin endirilməsinə səbəb olub.

Bu ayın əvvəlində Suriyanın yeni prezidenti Əhməd əl-Şaraanın İsrailin Ağ Evdəki əsas müttəfiqi, ABŞ prezidenti Donald Trampla görüşündən sonra razılığa gəlinəcəyinə dair ümidlər yüksək idi. Əl-Şaraa əvvəllər İsrail ilə daimi bir həll yolu təmin etmək üçün birbaşa danışıqların aparıldığını təsdiqləmişdi.

Lakin bu həftənin əvvəlində İsrailin "Kan" yayım şirkəti adı açıqlanmayan İsrail hökumət rəsmisinə istinadən danışıqların çıxılmaz vəziyyətdə olduğunu bildirmişdi. Bəs nə səhv getdi və niyə? Netanyahunun işğal olunmuş Suriya ərazisinə səfəri onun razılaşmağa niyyəti olmadığını göstərirmi?

İsrail Suriyada Nə Edir?

İsrail tankları 2024-cü ilin dekabrında ilk dəfə Suriyaya daxil olanda, o, Suriya daxilindəki ərazi mövcudluğunu təxminən 400 kvadrat kilometr (155 kvadrat mil) genişləndirmişdi, bura Cənubi Suriya və Şimali İsrail üzərində üstün mövqe təklif edən Hermon dağı da daxil idi.

Netanyahu bu müdaxiləni "müvəqqəti müdafiə mövqeyi" kimi təsvir etmişdi. Lakin zaman keçdikcə, İsrailin Qolan Təpələrindəki mövqeyi və ritorikası daha da möhkəmləndi, Müdafiə naziri İsrail Kats mart ayında İsrailin Suriyanın bəzi hissələrini "qeyri-müəyyən müddətə" işğal etməyə davam edəcəyini bildirdi.

İsrail həmçinin özünü Druz və Kürd etnik azlıqlarının, özünün "ekstremist" kimi təsvir etməyə çalışdığı hökumətə qarşı müdafiəçisi kimi göstərməyi seçib.

Danışıqlar Niyə Pozuldu?

Hər iki hökumət danışıqların niyə dayandırıldığı barədə heç bir açıqlama verməyib.

Lakin adsız hökumət mənbələrinə istinad edən İsrailin ictimai yayımçısı Kan, İsrail qoşunlarını Suriya ərazisindən "hərtərəfli sülh sazişi" olmadan çıxarmaqdan imtina etdikdən sonra danışıqların pozulduğunu iddia edib.

İsrailin "hərtərəfli sülh sazişi" ilə nəyi nəzərdə tutduğu aydın deyil.

Sentyabr ayında sızan hesabatlarda deyilirdi ki, istənilən sülh sazişinin bir hissəsi olaraq, İsrail Suriyadan Dəməşqin cənub-qərbindən İsrail sərhədinə qədər demilitarizasiya olunmuş zona yaratmağı tələb edirdi. Bura Suveyda, Dəra və Kuneytra əyalətləri də daxil olmaqla geniş bir ərazini əhatə edəcəkdi.

Bunun müqabilində, İsrail Hermon dağının zirvəsindəki qüvvələri istisna olmaqla, Suriya ərazisindən öz qüvvələrini tədricən çıxaracaqdı.

Lakin o vaxtdan bəri İsrailin mövqeyinin sərtləşdiyi görünür və İsrail mediasında yayılan xəbərlər göstərir ki, hökumətin mövqeyi budur ki, o, dekabrdan bəri zəbt etdiyi ərazilərdən Suriya ilə tam sülh müqaviləsi olmadan çıxmayacaq – bu isə masada deyil.

Reuters xəbər agentliyi həmçinin bildirdi ki, son anda İsrail danışıqçılar tərəfindən "humanitar dəhliz" adlandırılan, İsrail ilə Suriyanın cənubundakı əhalisi əsasən Druzlardan ibarət olan Suveyda əyaləti arasında gediş-gəlişi təmin edən bir keçid tələb etmişdi.

Bir mənbəyə görə, İsrail təklifinin əsas prinsipi Suriya vasitəsilə İrana hava dəhlizini saxlamaq idi ki, bu da İsrailin gələcəkdə İrana zərbələr endirməsinə imkan verəcəkdi.

Netanyahu və Digərləri Bufer Zonasını Niyə Ziyarət Etdi?

Netanyahu İsrail qoşunlarına Suriya ərazisindəki mövcudluqlarının "böyük əhəmiyyətə" malik olduğunu bildirərək, oradakı məqsədlərinin "Druz müttəfiqlərimizi qorumaq" üçün həyati əhəmiyyət kəsb etdiyini əlavə etdi.

Suriyanın Druz azlığı İsrailin iyul ayında Suriyaya sonuncu yerləşdirməsi üçün bəhanə olmuşdu, o zaman İsrail bu qrupla yerli bədəvilər arasındakı münaqişədən istifadə edərək, ölkə daxilindəki azlıq fraksiyalarını Dəməşqdəki tanınmış hökumətə rəqib güc mərkəzləri kimi gücləndirməkdə ittiham olunurdu.

Qonşu dövlətlərlə diplomatik kanalları açmaqdan və ya hərbi qüvvələrinin tez-tez dağıdıcı hücumlarından sonra yenidənqurma işlərinə töhfə verməzdən əvvəl bufer zonalarını genişləndirmək İsrailin regional strategiyasının mərkəzi prinsipinə çevrilib.

İsrailin demək olar ki, 70.000 fələstinlini öldürdüyü Qəzzada, ABŞ-ın tətbiq etdiyi sabitləşdirmə sazişinin bir hissəsi olaraq geniş bufer zonası yaratmağa çalışır ki, bu da müharibədən sonra anklav əhalisinin onsuz da kəskin şəkildə məhdudlaşdırılmış yaşayış sahəsini daha da azaldacaq.

2024-cü ilin oktyabrında Livanı işğal edərkən 4000-dən çox insanı öldürən İsrail Livanda, Qəzzada yaratmağa çalışdığına bənzər bir bufer zonası qurmaq üçün hazırlıq işləri aparmaqda ittiham olunur.

Suriya və Digərləri Ziyarət Barədə Nə Dedi?

Suriya Xarici İşlər Nazirliyi ziyarəti "qanunsuz" və "Suriyanın suverenliyinə və ərazi bütövlüyünə qarşı ağır pozuntu" kimi qınadı.

Nazirliyin bəyanatında deyilir: "Bu səfər müvafiq BMT Təhlükəsizlik Şurasının qətnamələri ilə ziddiyyət təşkil edən və işğalçı dövlətin təcavüzünü gücləndirmək və Suriya ərazisinin pozuntularını davam etdirmək siyasəti çərçivəsində bir faktdan istifadə etmək üçün yeni bir cəhddir."

İordaniya, Fransa və Qətər də daxil olmaqla digər dövlətlər İsrail baş nazirinin səfərini regional sabitliyə təhdid kimi qınadılar.

BMT-də sözçü Stefani Dujarrik Netanyahunun "çox ictimai səfərini" "ən azı narahatverici" adlandıraraq tənqid etdi.

Dujarrik, BMT Təhlükəsizlik Şurası tərəfindən bu yaxınlarda qəbul edilmiş 2799 saylı qətnamənin "Suriyanın tam suverenliyini, birliyini, müstəqilliyini və ərazi bütövlüyünü" tələb etdiyini qeyd etdi.

Bu, Danışıqlara Necə Təsir Edə Bilər?

Görünür, bu, danışıqları geri salıb və müəyyən dərəcədə İsraili təcrid vəziyyətində qoyub.

Çərşənbə günü BMT-nin yüksək vəzifəli rəsmisi İsraili işğal olunmuş Qolan Təpələrindəki fəaliyyətini dayandırmağa çağıraraq, onun hərəkətlərinin regional gərginliyi artırdığı barədə xəbərdarlıq etdi.

BMT-nin Suriya üzrə xüsusi elçisinin müavini Nəjat Roşdi BMT Təhlükəsizlik Şurasına bildirdi ki, İsrailin əməli bufer zonasını yaradan 1974-cü il sazişini zəiflədir.

O, "mən [Suriyanın] Xarici İşlər naziri [Əsəd] əl-Şaybanidən BMT-nin bu pozuntulara son qoymaq üçün fəaliyyətə keçməsi barədə güclü bir müraciət aldım" dedi və BMT Təhlükəsizlik Şurasını 1974-cü il sazişi üzrə öz vəzifələrini yerinə yetirməyə çağırdı.

İsrailin əsas müttəfiqi olan ABŞ, regionun bir çox gücləri ilə birlikdə İsrailin Suriya ekstremizminin xarakterizasiyasını rədd etmiş görünür.

Bu ayın əvvəlində Ağ Evdə əl-Şaraanı qəbul edən ABŞ prezidenti Tramp Suriya liderini tərifləyərək dedi: "Biz Suriyanın uğurlu olması üçün əlimizdən gələni edəcəyik, çünki bu, Yaxın Şərqin bir hissəsidir. Biz indi Yaxın Şərqdə sülhə nail olmuşuq – heç kimin xatırlamadığı ilk dəfədir ki, bu baş verir."

Səudiyyə Ərəbistanı, Qətər və digər Körfəz ölkələri də Əsədin devrilməsindən sonra Suriyaya iqtisadi dəstək verirlər, İsrail və ABŞ-ın normallaşma səylərinin əsas diqqət mərkəzi olan Səudiyyə Ərəbistanı, sentyabr ayında yenidənqurma proqramı elan etmişdi.

İsrailin Suriyadakı Əsas Məqsədləri Nə Ola Bilər?

İsrail qonşuları ilə işləməkdə standart ssenarisinə əməl edir – güc tətbiq et, sonra suallar ver və kompromisə getməkdən imtina et.

O, regionda ən güclü hərbi güc olduğunu bilir, lakin həm də ekzistensial təhdidlərlə üzləşdiyinə inanır və buna görə də rəqiblərə fayda verəcəyinə inandığı razılaşmaları bağlamaq istəmir. Əsasən, İsrail işləri sövdələşmə yolu ilə deyil, silah gücü ilə həyata keçirməyə üstünlük verir.

İsrail Suriya ərazisinin qanunsuz işğalını davam etdirməklə yanaşı, 2024-cü ilin noyabrında atəşkəs əldə etməsinə baxmayaraq, Livan ərazisini işğal etməyə və qonşusuna qarşı hücumlar həyata keçirməyə davam edib.

Bu ilin əvvəlində Əl-Cəzirəyə danışan yazıçı, tədqiqatçı və "The Fire These Times" podkastının qurucusu Elia Əyyub dedi ki, "İsraillilər zəif qonşuların, yəni həqiqətən fəaliyyət göstərə bilməyən dövlətlərin onlar üçün faydalı olduğuna inanırlar, çünki bu kontekstdə onlar ən güclü aktordur."

Bunun Suriyanı bölmək, yoxsa sadəcə böyük bir bufer zonasını saxlamaq mənasına gəldiyi aydın deyil – və bəlkə də hadisələrin necə inkişaf edəcəyi ilə müəyyən ediləcək.

24 saat