İddialara görə, “Bank of Baku” ASC ilə vətəndaş Aqil Bayramov arasında kredit zaminliyi ilə bağlı yaranan mübahisə ictimai və hüquqi müstəviyə keçib. Məsələ zaminliyin hüquqi mahiyyəti, borclunun əmlakı və icra tədbirlərinin proporsionallığı ilə bağlı suallar doğurur.
Hadisənin başlanğıcı
Məlumatlara əsasən, Aqil Bayramov bir neçə il əvvəl “Qarabağ Tumları” brendi altınd fəaliyyət göstərən Fiziki şəxs Taleh Muradovun ailəsinə biznesin inkişafı məqsədilə dəstək olub. Onun sözlərinə görə, bu çərçivədə Taleh Muradovun anası Naibə Muradovanın adına götürülən 30 min manatlıq kredit üçün zaminlik müqaviləsi imzalayıb.
İddialara görə, hazırda Taleh Muradova məxsus günəbaxan istehsalı sexi fəaliyyətini davam etdirir və bu sex onun atası Mətləb Muradovun adına rəsmiləşdirilib. Məlumatlarda sexdə kifayət qədər çox avadanlıq olduğu qeyd edilir.
Bankın mövqeyi və suallar
İddialara əsasən, bankın hüquqşünası Ümid Rəfiyev məhkəmə və icra prosesində borclu tərəfin (Naibə Muradovanın) əmlak sahibi olmadığını, yeganə gəlirinin pensiya olduğunu bildirir. Bu isə suallar doğurur:
-
Bank belə bir kredit verərkən borcalanın maliyyə imkanlarını necə qiymətləndirib?
-
Borclunun ailə üzvlərinin və ya həyat yoldaşı Mətləb Muradovun adına olan əmlak niyə nəzərə alınmır?
-
Zaminin üzərinə düşən məsuliyyət proporsional olaraq qiymətləndirilibmi?
Hüquqşünasların sözlərinə görə, Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin 584-cü maddəsinə əsasən, zaminin məsuliyyəti əsas borclunun məsuliyyətinə bərabərdir, lakin icra prosesində əvvəlcə əsas borclunun əmlakına yönəlmə aparılmalıdır.
Sağlamlıq amili və insan hüquqları aspekti
Aqil Bayramovun yaxınlarının iddiasına görə, o, insult və ağır şəkərli diabetdən əziyyət çəkir. Hər üç aydan bir Türkiyədə müalicə kursu keçməsi həyati zərurət sayılır. Onun sözlərinə görə, bank əməkdaşı borc ödənilmədiyi halda “ölkədən çıxışına məhdudiyyət qoydurulacağı” ilə hədələyib.
Hüquq ekspertləri bildirirlər ki, Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 28-ci maddəsi və İnsan Hüquqları üzrə Avropa Konvensiyasının 2 saylı Protokolu hər bir şəxsin sərbəst hərəkət və ölkədən çıxış hüququnu təmin edir. Bu hüquqa məhdudiyyət yalnız məhkəmə qərarı ilə və zərurət-proporsionallıq prinsipi əsasında tətbiq oluna bilər.
Əlavə olaraq, Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinin presedent qərarlarında, sağlamlıq vəziyyəti ölkədən çıxış qadağasının tətbiqində xüsusi nəzərə alınmalı amillər sırasında göstərilir.
İcra tədbirlərinin qanuniliyi və alternativlər
İcra haqqında qanunvericilik borcun icrasını təmin etmək üçün alternativ vasitələr nəzərdə tutur. Hüquqşünaslar hesab edirlər ki, əgər əsas borclunun və ya ona aid təsərrüfat subyektinin əmlakı varsa, ilkin olaraq həmin əmlaka yönəlmə aparılmalı, zaminin məhdudiyyət altına salınması son çarə kimi nəzərdən keçirilməlidir.
Bankın açıqlaması gözlənilir
Hazırda məsələ ilə bağlı “Bank of Baku” ASC-dən rəsmi mövqe almaq mümkün olmayıb.
Ekspertlər hesab edirlər ki, bu mübahisə həm kredit zaminliyi institutunun tətbiqi, həm də icra tədbirlərində insan hüquqlarının qorunması baxımından önəmli presedent ola bilər.
"24 saat" mövzunu davam etdirəcək.
Oxucu Şərhləri
İlk növbədə, zaminlik müqaviləsinə girərkən zaminin məlumat almaq hüququndan bəhs edilir. Bu düzgündür. Lakin qanunvericilik zaminə borclunun maliyyə vəziyyəti haqqında "məlumat almaq hüququ" verir, bu məlumatı ona özbaşına təqdim etmək bankın birbaşa öhdəliyi deyil. Zaminin özünün də bu məlumatları fəal şəkildə sorğulaması və başa düşməsi vacibdir. "Zamin oldum" deməklə bütün məsuliyyəti borcluya yükləmək və müqavilənin şərtlərini tam anlamamaq, həqiqətən də ciddi fəsadlar doğura bilər. Bu mənada, zaminin diqqətsizliyi və ya məlumatı tam anlamaması da məsələnin digər tərəfidir.
Bankların rolu ilə bağlı qeydlər də diqqətəlayiqdir. Banklar əsas borclunun və zaminin maliyyə vəziyyətini qiymətləndirməli və riskləri izah etməlidirlər. Lakin banklar da öz növbəsində, mövcud qanunvericilik çərçivəsində fəaliyyət göstərir. Əsas borclunun əmlakının olmaması və ya gəlirinin az olması halları, bankı zaminə müraciət etməyə vadar edə bilər. İddialara görə, əsas borclu Naibə Muradovanın "ailə üzvlərinin və ya həyat yoldaşı Mətləb Muradovun adına olan əmlak" məsələsi də hüquqi nöqteyi-nəzərdən incələnməlidir. Əgər bu əmlaklar Naibə Muradovaya məxsus deyilsə, onda bankın onları nəzərə alması mümkün deyil. Bu məqamda hüquqi mexanizmlərin düzgün tətbiq olunub-olunmaması araşdırılmalıdır. Mülki Məcəllənin 584-cü maddəsinə əsasən, zaminin məsuliyyəti əsas borclunun məsuliyyətinə bərabər olsa da, icra prosesində əvvəlcə əsas borclunun əmlakına yönəlmə aparılmalıdır. Əgər əsas borclunun əmlakı yoxdursa, bu zaman zaminin əmlakına yönəlmə qaçılmaz olur.
Sağlamlıq problemi olan vətəndaşın ölkədən çıxışına məhdudiyyət qoyulması məsələsi isə həqiqətən də həssasdır. İnsan hüquqları və humanizm prinsipləri hər zaman nəzərə alınmalıdır. Lakin eyni zamanda, qanunun aliliyi də təmin edilməlidir. Əgər borc öhdəlikləri yerinə yetirilmirsə və qanunla müəyyən edilmiş icra tədbirləri tətbiq olunursa, sağlamlıq səbəbləri ilə bu tədbirlərdən imtina etmək hüquqi əsasa malik olmaya bilər. Bu məqamda məhkəmə və icra orqanları hər iki tərəfin hüquqlarını və qanunvericiliyin tələblərini balanslaşdırmalıdır. "Ölkədən çıxışına məhdudiyyət qoydurulacağı" hədəsi, əgər təsdiqlənsə, qanunsuz hesab oluna bilər, ancaq bu, borcun ödənilməməsinin nəticələrini aradan qaldırmır. Əksinə, bu cür iddialar hüquqi proseslərin düzgün aparılıb-aparılmaması barədə suallar doğurur.
Ümumilikdə, bu cür məsələlərdə hər iki tərəfin də mövqeyini obyektiv qiymətləndirmək, qanunvericiliyin hər iki tərəfin hüquqlarını necə qoruduğunu anlamaq və ədalətli həll yolunu axtarmaq vacibdir.
Qeyd etdiyiniz kimi, zaminliklə bağlı hüquqi suallar və icra tədbirlərinin proporsionallığı diqqət çəkəndir. Aqil Bayramovun sağlamlıq vəziyyəti ilə əlaqədar ölkədən çıxış məhdudiyyəti riski məsələsinə gəldikdə isə, qeyd etdiyiniz kimi, bu iddia qanunvericilik və məhkəmə təcrübəsi baxımından ətraflı araşdırma tələb edir. Belə bir məhdudiyyətin tətbiqi üçün müəyyən hüquqi əsaslar və sübutlar olmalıdır. Mövzunun qanuni tərəflərinin daha dərin qanunvericilik normaları və ya məhkəmə qərarları ilə dəstəklənməsi, bu məsələnin tam aydınlaşmasına kömək edərdi. Kreditlərin zaminlik şərtləri hər zaman diqqətli yanaşma tələb edir.
Zaminlik müqaviləsinə daxil olarkən zaminin hansı məlumatlara sahib olması lazım olduğu sualı aktualdır. Qanunvericilik zaminə borclunun maliyyə vəziyyəti, borcun məbləği, faiz dərəcəsi və borcun icra mexanizmləri haqqında ətraflı məlumat almaq hüququ verir. Zaminin özünün də bu məlumatları aktiv şəkildə sorğulamaq və başa düşmək məsuliyyəti vardır. "Zamin oldum" deməklə bütün məsuliyyəti yalnız borcluya yükləmək, müqavilənin hüquqi nəticələrini tam anlamadan hərəkət etmək, əlbəttə ki, real deyil və ciddi fəsadlar doğura bilər.
Burada bankların rolu da müzakirə edilməlidir. Banklar kreditləri verdikdə, əsas borclunun və zaminin maliyyə vəziyyətini düzgün qiymətləndirməli, müqavilənin şərtlərini və risklərini zaminə aydın şəkildə izah etməlidirlər. Bu, yalnız qanuni bir tələb deyil, həm də etibarlı maliyyə münasibətlərinin qurulması üçün zəruridir. Müqavilənin şərtlərinin tam anlaşılmasını təmin etmək üçün bankların təklif etdiyi məsləhət xidmətləri və ya zaminə hüquqi dəstək almaq imkanı yaradılması kimi addımlar da düşünülə bilər.
Sağlamlıq problemi olan vətəndaşın ölkədən çıxışına məhdudiyyət qoyulması ehtimalı isə humanitar və hüquqi baxımdan olduqca həssas bir məqamdır. İnsanın yaşamaq və sağlamlığını qorumaq hüququnun, həmçinin ölkədən çıxış hüququnun məhdudlaşdırılmasının qanunvericilik çərçivəsində, ədalətli və proporsional şəkildə həyata keçirilməsi tələb olunur. Bu cür vəziyyətlərdə məhkəmə və icra orqanları tərəfindən humanizm və insan hüquqları prinsiplərinin nəzərə alınması vacibdir.
Bununla belə, gəlin məsələnin başqa bir tərəfini də nəzərə alaq: əgər Aqil Bayramovun zaminliyi könüllü və tam məlumatlı şəkildə, bütün hüquqi nəticələri anlayaraq həyata keçirdiyi təsdiqlənərsə, onda onun mövcud vəziyyətdən yayınmaq cəhdləri necə qiymətləndirilməlidir? Kredit müqaviləsindəki müddəalar hansı dərəcədə açıq və anlaşılan idi? Ümumiyyətlə, zaminlik öhdəliyinin icra olunmaması zamanı ortaya çıxan hüquqi mexanizmlər barədə zaminin məlumatlandırılması prosesi necə həyata keçirilməlidir ki, belə halların təkrarlanmasının qarşısı alınsın?
O dövrdəki hadisələrdən çıxarılan əsas dərs, bankların öz fəaliyyətində təkcə qanunvericiliyə deyil, həm də etik normalara və humanizm prinsiplərinə riayət etməli olduqları idi. Həmçinin, zaminlik müqavilələrinin hüquqi mahiyyətinin vətəndaşlar tərəfindən tam başa düşülməsinin vacibliyi də qabardılmışdı.
Hazırkı vəziyyətin əvvəlki hadisədən fərqi ondan ibarətdir ki, məqalədə qeyd olunan Aqil Bayramovun "sağlamlıq problemi"nin təsviri daha spesifikdir və bu, bankın icra tədbirlərinin "proporsionallığı" məsələsini daha kəskin şəkildə gündəmə gətirir. Əgər əvvəlki hadisələrdə daha çox ümumi bir təzyiq mühitindən danışılırdısa, indi sağlamlıq problemi olan şəxsin ölkədən çıxışının məhdudlaşdırılması riski, bankın fəaliyyətinin qanun çərçivəsindən çıxıb-çıxmadığına dair daha dərin hüquqi və humanitar suallar doğurur. Həmçinin, "Qarabağ Tumları" brendi ilə bağlı "Fiziki şəxs Taleh..." ifadəsinin məqalədə yarımçıq qalması, hadisənin tam kontekstini anlamağı çətinləşdirir. Məsələnin açıq və tam təfərrüatlı şəkildə ortaya qoyulması, ictimaiyyətin və hüquq-müdafiə orqanlarının hadisəyə daha obyektiv qiymət verməsinə kömək edə bilər.
Bununla belə, gəlin məsələnin digər bir aspektini də nəzərdən keçirək: zamin olmaqla borc götürən şəxsin məsuliyyətini öz üzərinə götürən vətəndaşın öz hüquq və vəzifələrinin hansı çərçivədə qorunduğu. Təsəvvür edək ki, əsas borclu şəxs öhdəliklərini yerinə yetirmədikdə, zaminin öz mülkiyyətində olan əmlakın icra olunması birbaşa onun öz yaşayış tərzinə və ailəsinə təsir göstərir. Bu kontekstdə, zaminlik müqaviləsinə girərkən zaminin tam olaraq hansı məlumatlara sahib olması və hansı riskləri başa düşməsi lazım idi? Yəni, məsuliyyətin qaçılmazlığını və miqyasını bilmədən "zamin oldum" demək nə dərəcədə realdır? Bu qədər ciddi nəticələrə gətirib çıxaran bir qərarın qəbul edilməsi zamanı tədbirli olmaq zaminin öz borcu idimi, yoxsa bu prosesdə bankların da daha aydın izahat və məsləhət verməli olduğu bir məqam var idimi?
Bununla belə, gəlin məsələnin digər tərəfini də nəzərə alaq. Aqil Bayramovun bank qarşısında yaranan öhdəlikləri, onun sağlamlıq problemi ilə əlaqəli olub-olmadığı hələ də dəqiq bəlli deyil. Ümumiyyətlə, kredit öhdəliklərinin yerinə yetirilməməsi hallarında bankların hüquqları və vətəndaşların məsuliyyəti müəyyən qanunvericiliklə tənzimlənir. Həmin qanunvericilik çərçivəsində bankların fəaliyyətini də qiymətləndirmək lazımdır. Məlumata görə, zaminlik öhdəliyinin konkret mahiyyəti, yəni hansı məbləğə və hansı şərtlərlə zaminlik verildiyi, həmçinin borclunun (bu halda "Qarabağ Tumları" brendi altında fəaliyyət göstərən fiziki şəxs Taleh) əmlakının vəziyyəti haqqında daha ətraflı məlumatlar olmadan məsələnin tam mənzərəsini görmək çətin olur. Mövcud informasiya, Aqil Bayramovun sağlamlıq problemi ilə borcun əlaqəsini birbaşa təsdiqləmir və bunun bankın tələblərinin qanuniliyinə necə təsir etdiyi də aydın deyil. Belə ki, banklar da zaminlik müqaviləsi bağlayarkən və sonrakı icra proseslərində müəyyən qanuni mexanizmlərə əsaslanırlar.
Bəzi inkişaf etmiş ölkələrdə zaminliklə bağlı qanunvericilik və məhkəmə təcrübəsi daha qabarıq şəkildə borclunun sosial vəziyyətini, səhhətini və digər hüquqi maraqlarını nəzərə almağa meyllidir. Məsələn, bəzi Avropa ölkələrində icra prosesləri zamanı borclunun əsas yaşayış minimumunun və ya zəruri tibbi xərclərinin toxunulmazlığı təmin edilir. Azərbaycanda isə bu məsələlərin hələ də hüquqi tənzimlənməsində boşluqların olduğu müşahidə edilir. Kredit zaminliyi mexanizminin qeyd-şərtsiz və ya qeyri-mütənasib tətbiqi, vətəndaşların sosial müdafiəsinə zərər yetirə bilər.
Bu vəziyyət, kreditlərin verilməsi zamanı zaminlərin maliyyə vəziyyəti ilə yanaşı, onların sosial vəziyyətlərinin də nə dərəcədə araşdırılması və bu məsələlərin həllində qanunvericiliyin daha ədalətli bir balans yaratması barədə düşünməyə vadar edir. Belə bir vəziyyətdə, hüquqi mexanizmlər borcun geri qaytarılmasını təmin etməklə yanaşı, borclu şəxsin və ya zaminin əsas insan hüquqlarını da təmin etməli deyilmi?
Aqil Bayramovun yaşadığı durum, şəxsi maliyyə çətinliklərinin sosial təsirləri ilə yanaşı, zaminliyin hüquqi çərçivəsinin və tətbiqinin şəffaflığı barədə daha geniş müzakirələrə yol açır. Bu cür hallar gələcəkdə bank sisteminə və kreditləşmə mexanizmlərinə olan etibarı necə təsirləndirə bilər?
Keçmişdəki hadisədən çıxarılan əsas dərs, hüquqi mexanizmlərin tətbiqində çeviklik və insan amilinin nəzərə alınmasının vacibliyi idi. Bəzən, qanunun quru hərfinə əməl etmək, onun ruhundan uzaqlaşaraq sosial narazılığa səbəb ola bilər. Aqil Bayramovun işində də zaminliyin mahiyyəti, borclunun vəzifələrinin yerinə yetirilməsinin mümkünlüyü və tələb olunan tədbirlərin dərəcəsi diqqətlə araşdırılmalıdır. Əgər keçmişdəki misalda, bankın tələbləri hüquqi cəhətdən əsaslı olsa da, tətbiq üslubu etik suallar doğururdusa, indiki vəziyyətdə də oxşar nüansların olub-olmadığına baxılmalıdır. Ümumiyyətlə, bu cür məsələlərdə inzibati qərarların qəbul edilməsində ədalətli yanaşma prinsipi hər zaman ön planda olmalıdır.
Burada əsas sual ondan ibarətdir ki, zaminlik müqaviləsi bağlanarkən zaminin özünün maliyyə vəziyyəti, sağlamlıq durumu və ya digər fərdi şərtləri nə dərəcədə nəzərə alınır? Ola bilsin ki, banklar zaminləri qəbul edərkən onların ödəmə qabiliyyətini qiymətləndirsələr də, zaminliyin məsuliyyətini tam təmin etmək üçün müəyyən bir "təhlükəsizlik marjı" tətbiq etməlidirlər.
Bu cür fərdi hallar təkrarlanmasın deyə, zaminlik müqavilələrinin standartlaşdırılmış, lakin eyni zamanda hər iki tərəfin hüquqlarını tam qoruyan bir formata gətirilməsi barədə düşünülə bilər. Məsələn, zaminliklə bağlı hüquqi məsuliyyətin məbləği, zaminin ödəmə qabiliyyətinə və ya sağlamlıq vəziyyətinə mütənasib olaraq müəyyən edilə bilər. Bu, həm bankların maliyyə risklərini idarə etməsinə, həm də vətəndaşların qeyri-adi vəziyyətlər qarşısında ədalətsiz təzyiqə məruz qalmamasına kömək edərdi.
Şərh Yaz