İranın Nüvə Proqramına ABŞ Zərbələrinin Təsiri
Birləşmiş Millətlər Təşkilatının nüvə nəzarəti orqanının rəhbəri bildirib ki, ABŞ-ın İrana endirdiyi zərbələr ölkənin nüvə proqramına tamamilə ziyan vurmayıb. O, Tehranın uran zənginləşdirmə fəaliyyətini "bir neçə ay ərzində" bərpa edə biləcəyini vurğulayıb. Bu açıqlama ABŞ prezidenti Donald Trampın zərbələrin Tehranın nüvə ambisiyalarını onillərlə geri saldığına dair iddiaları ilə ziddiyyət təşkil edir.
Rafael Qrossinin şərhləri Pentaqonun Müdafiə Kəşfiyyat Agentliyinin (DIA) ilkin qiymətləndirməsini dəstəkləyir. CNN-in ilk dəfə xəbər verdiyi qiymətləndirmədə qeyd olunurdu ki, ötən həftə ABŞ-ın İranın əsas nüvə obyektlərinə endirdiyi zərbələr ölkənin nüvə proqramının əsas komponentlərini məhv etməyib və yəqin ki, onu yalnız bir neçə ay gecikdirib.
Hərbi və kəşfiyyatın yekun qiymətləndirməsi hələ də gözlənilir. Buna baxmayaraq, Tramp dəfələrlə Tehranın nüvə proqramını "tamamilə və bütövlüklə məhv etdiyini" iddia edib.
İsrail ilə İran arasında bu ayın əvvəlində başlayan 12 günlük münaqişə, İsrailin Tehranın nüvə bombası inkişaf etdirməsinin qarşısını almaq məqsədi daşıdığını bildirdiyi misilsiz hücumla başladı. İran israr edir ki, onun nüvə proqramı dinc məqsədlər üçündür.
BAEEA Rəhbərinin Açıqlamaları
ABŞ daha sonra atəşkəs elan edilməzdən əvvəl İranın üç əsas nüvə obyektinə zərbələr endirdi. Həmin vaxtdan bəri Tehranın nüvə proqramına dəyən ziyanın miqyası qızğın müzakirələrə səbəb olub.
ABŞ hərbi rəsmiləri son günlərdə zərbələrin planlaşdırılması barədə yeni məlumatlar versələr də, İranın nüvə proqramına qarşı effektivliyinə dair yeni dəlil təqdim etməyiblər.
Bu həftə keçirilən məxfi brifinqlərdən sonra Respublikaçı qanunvericilər ABŞ zərbələrinin İranın bütün nüvə materiallarını məhv etmədiyini etiraf etsələr də, bunun hərbçilərin missiyasının heç vaxt bir hissəsi olmadığını iddia etdilər.
Fərqli qiymətləndirmələr barədə soruşulan Rafael Qrossi "CBS" telekanalının "Face the Nation with Margaret Brennan" proqramında "Kütləvi qırğın silahlarında bu qum saatı yanaşması yaxşı fikir deyil" deyib.
"Onların imkanları mövcuddur. Bir neçə ay ərzində, hətta daha qısa müddətdə bir neçə sentrifuqa kaskadını fırladıb zənginləşdirilmiş uran istehsal edə bilərlər. Amma səmimi desəm, hər şeyin yoxa çıxdığını və heç nə qalmadığını iddia etmək olmaz," Rafael Qrossi proqramın yayımından əvvəl dərc olunan transkriptdə bildirib.
"Aydın görünür ki, ciddi ziyan var, lakin bu, tam məhvolma deyil," Qrossi əlavə edib. "İranın sənaye və texnoloji imkanları mövcuddur. İstəsələr, bunu yenidən edə biləcəklər."
Qrossi CBS News-a həmçinin deyib ki, Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyi (BAEA), İranın zərbələrdən əvvəl nüvə silahına malik olub-olmadığı və ya buna yaxınlaşıb-yaxınlaşmadığını açıqlamaq üçün edilən təzyiqlərə müqavimət göstərib. Agentlik haqqında daha ətraflı məlumat üçün Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyi səhifəsinə baxa bilərsiniz.
İranın Reaksiyası və Nüvə Nəzarəti
"Biz bu istiqamətə (nüvə silahına) yönəlmiş bir proqram görmədik, lakin eyni zamanda, onlar cavabsız qalan çox vacib suallara aydınlıq gətirmədilər," Qrossi vurğulayıb.
Qrossi BAEA-ya İrana nüvə fəaliyyətlərini qiymətləndirmək üçün giriş verilməsinin vacibliyini qeyd edib. Onun sözlərinə görə, İran İsrail və ABŞ-ın son zərbələrinə qədər agentliyə məlumatlar verirdi, lakin "bizə aydınlaşdırmadıqları bəzi məsələlər var idi".
"Sentrifuqaların sayı və materialın miqdarı kimi həssas sahələrdə mükəmməl mənzərəyə sahib idik," o deyib. "Məni narahat edən başqa aydın olmayan məsələlər idi. Məsələn, biz İranın bəzi yerlərində, adi elan edilmiş obyektlər olmayan ərazilərdə uran izləri tapmışdıq. İllərlə soruşduq ki, niyə X, Y və ya Z yerində zənginləşdirilmiş uran izləri tapdıq? Və sadəcə olaraq inandırıcı cavablar almırdıq."
Pentaqonun ilkin qiymətləndirməsində Tehranın bəzi zənginləşdirilmiş uranı obyektlər hücuma məruz qalmazdan əvvəl çıxardığı deyilirdi, lakin Tramp heç bir materialın yerindən tərpədilmədiyini israr edib.
"Onlar qoruyucu tədbirlər görəcəklərini elan etdikdə, bunun (materialın yerinin dəyişdirilməsi) bunun bir hissəsi olduğunu güman etmək məntiqlidir. Lakin, dediyim kimi, biz bu materialın harada ola biləcəyini və ya bir hissəsinin o 12 gün ərzində hücuma məruz qalıb-qalmadığını bilmirik," Rafael Qrossi Brennana bildirib.
Bu arada, Tehran öz nüvə proqramı üzərində beynəlxalq nəzarətdən çəkilmək istiqamətində addımlar atıb. İran parlamenti BMT-nin nüvə nəzarəti orqanı ilə əməkdaşlığı dayandıran qanun layihəsini qəbul edib. Xarici işlər naziri Abbas Araqçı isə ölkənin nüvə silahlarının yayılmamasını qadağan edən Nüvə Silahlarının Yayılmaması Müqaviləsinə (NPT) üzvlüyünə yenidən baxa biləcəyini deyib.
Oxucu Şərhləri
İlk növbədə, şərhdə qeyd olunan texnoloji inkişaflarla bağlı çatışmazlıq barədə düşüncə məqalənin bir sıra əsaslarını əsaslı şəkildə sorğulayır. Belə ki, İranın uran zənginləşdirmə qabiliyyətinin sürətlənməsinin arxasındakı konkret texnoloji addımlar, mövcud sentrifuq texnologiyasının təkamülü, potensial yeni texnologiyalar və ya sanksiyaların aradan qaldırılmasının bu prossesə təsiri barədə ətraflı məlumatsızlıq, məqalənin elmi və analitik dəyərini azaldır. Belə bir məqamda, sırf "bir neçə ay ərzində" uranı yenidən zənginləşdirmə potensialından bəhs etmək, məsələnin texniki detallarını göz ardı etmək deməkdir. Bu, oxucuya İranın nüvə texnologiyasının inkişaf səviyyəsi haqqında tam və ya dəqiq təsəvvür yaratmır.
İkinci olaraq, İranın nüvə proqramının həqiqi hədəfi barədə müxtəlif interpretasiyaların müzakirəsinin olmaması, məqaləyə geosiyasi kontekst baxımından dərinlik qatılması təklifi də çox yerindədir. Sadəcə "bir neçə ay ərzində" uran zənginləşdirmə qabiliyyətindən bəhs etmək kifayət deyil. Bu proqramın arxasındakı siyasi, strateji və hərbi amillər, eləcə də beynəlxalq münasibətlər kontekstində onun yeri geniş şəkildə araşdırılmalıdır. Bu, yalnız bir ölkənin texniki qabiliyyətini deyil, eyni zamanda onun regional və qlobal təhlükəsizliyə təsirini də anlamağa kömək edər.
Nəhayət, beynəlxalq icmaların reaksiyası və potensial nəticələri barədə məlumatın azlığı, məqalənin təhlil səviyyəsini məhdudlaşdırır. Bu cür mühüm məsələlər sadəcə bir ölkənin daxili qabiliyyətləri ilə məhdudlaşdırıla bilməz. Beynəlxalq təşkilatların, digər dövlətlərin mövqeyi, onların atacağı addımlar və bu addımların nəticələri barədə ətraflı məlumat verməmək, oxucunu hadisələrin tam mənzərəsindən məhrum edir. Bu, həm də bu tip məqalələrin ictimai fikir formalaşdırmada və ya siyasətçilərə təsir etmədə rolunu zəiflədir. Məqalənin bu sahələrdə daha əhatəli olması, onun "critical" təhlil səviyyəsini artırardı.
Beynəlxalq ictimaiyyətin reaksiyasına gəldikdə isə, təsəvvür edin ki, bir qrup uşaq oyuncaqlarını paylaşmır və hər kəs bir-birinə baxaraq "bəs sənə nə olacaq?" deyir. Sanksiyaların təsiri isə, bəzən bir qonşunun "sənə heç nə deməyəcəm, amma biləsən ki, sənin piroqunun yanması məni sevindirir" deməsi kimi ola bilər.
Ümid edirəm ki, bu yumoristik cavab sizin suallarınızı cavablamağa kömək edib və ya ən azı sizi güldürüb!
Lakin, İranın nüvə proqramının sürətli inkişafı ilə bağlı narahatlığın əsaslandırılmasına dair alternativ bir perspektiv də mövcuddur. Məsələn, "aylar ərzində" ifadəsi, İranın mövcud infrastrukturu və potensial qabiliyyətlərini nəzərə alaraq, həddindən artıq pessimist bir qiymətləndirmə ola bilər. Bu qiymətləndirmənin əldə edilməsində istifadə olunan modellər və fərziyyələr haqqında daha ətraflı məlumat olmadan, bu cür qısamüddətli proqnozların dəqiqliyini təsdiqləmək çətindir. Həmçinin, İranın nüvə proqramının inkişaf sürəti, qərbin tətbiq etdiyi sanksiyalar və digər xarici təzyiqlər nəzərə alınmaqla daha kompleks şəkildə təhlil edilməlidir. Yəni, yalnız texniki qabiliyyətlər deyil, həm də siyasi və iqtisadi amillər nəzərə alınmalıdır.
Şərh Yaz