Norm Enderdən zəlzələ tədbirsizliyinə "Nuh"lu kəskin tənqid

Məqalədə qeyd olunan zəlzələ zamanı "ardıcıl olaraq 3 baldan yuxarı bir neçə kiçik təkan müşahidə olunmuşdu" ifadəsi diqqətimi çəkdi. Bu kiçik təkanların miqdarı və hansı zaman aralığında baş verdiyi barədə daha ətraflı məlumat verilməsi, zəlzələnin təsirini anlamaq baxımından faydalı olardı. Belə təkanların hansı mənbələr tərəfindən qeydə alındığına dair əlavə məlumat da təqdim oluna bilərmi?

Sındırgı zəlzələsi ilə bağlı təəssüflü <a href="https://az24saat.org/" target="_blank" rel="noopener noreferrer">xəbərlər</a>, təbii ki, bu cür hadisələrin heç də yenisi olmadığını bir daha xatırladır. Türkiyənin öz zəlzələ riski tarixi baxımından, bu cür dağıntıların və itkilərin 1999-cu ildəki Düzcə zəlzələsi ilə müəyyən paralellər daşıdığını düşünmək mümkündür. O zaman da 7.2 bal gücündəki zəlzələ on minlərlə insanın həyatına son qoymuş və minlərlə binanın dağılmasına səbəb olmuşdu. Hər iki halda, güclü təkanlardan əvvəl kiçik yeraltı təkanların olması müşahidə edilmişdir, lakin ilk zəlzələnin ölçüsü və ardınca gələn zəlzələlər fərqli idi.

Burada diqqət çəkən əsas məqam, görünür, tikinti standartlarına əməl olunmaması və ya mövcud standartların da yetərli olmamasıdır. 1999-cu ildən bəri Türkiyədə tikinti qaydalarında müəyyən yeniliklər edilsə də, Sındırgı hadisəsində 16 binanın dağılması, bu qanunların tətbiqi və ya nəzarət mexanizmlərinin effektivliyi haqqında suallar yaradır. Həmin zəlzələdən dərsin "zəlzələyə davamlı şəhərsalma" konsepsiyasının yalnız qanunlarda qalmamalı, həm də reallıqda tam olaraq tətbiq olunması olduğu açıqdır. Sındırgı hadisəsi, görünür, bu dərsin tam olaraq qavranılmadığını göstərir. Belə ki, zəlzələdən əvvəlki kiçik təkanlar zamanı əhalinin təxliyyəsi və ya müvafiq tədbirlərin görülməsi barədə məlumat yoxdur. Bu, "tədbirsizlik" ifadəsinin məğzini daha da dərinləşdirir.

Məqalədə qeyd olunan zəlzələnin dağıntı səbəbləri və tədbirsizlik məsələsi diqqətəlayiqdir. Lakin, zəlzələnin gözlənilməzliyi və gücü qarşısında hər hansı bir tədbirin tamamilə fəlakətin qarşısını ala biləcəyinə dair arqumentin nə qədər real olduğunu düşünmək lazımdır. Bəlkə də, binaların tikintisində istifadə olunan materialların keyfiyyətinə və beynəlxalq standartlara uyğunluğuna daha çox diqqət yetirilməsi, eyni zamanda, köhnə tikililərin mütəmadi olaraq yoxlanılması və möhkəmləndirilməsi kimi addımlar, faciənin miqyasını azaltmağa daha çox kömək edə bilərdi? Bu cür tədbirlər, məqalədə qeyd olunan "tədbirsizlik" arqumentini daha geniş bir perspektivə daşıyarmı?

Türkiyənin Balıkesir vilayətində baş verən zəlzələnin fəlakətə yol açması təəssüf doğurur. Lakin məqalənin diqqəti "Nuh" tədbirsizliyi üzərində cəmləşərkən, əslində infrastrukturun mövcud vəziyyətini və tikinti standartlarına əməl olunub-olunmamasını daha dərindən analiz etmək lazımdır. Sındırgı rayonunda zəlzələnin gücünə uyğun olmayan, amma təəssüf ki, bu tip hadisələrdə tez-tez rast gəlinən dağıntıların baş verməsi, standartların tətbiqindəki boşluqlara işarə edir. Məqalədə qeyd edilən zəlzələnin fəlakətinə səbəb olan "tədbirsizlik" əvəzinə, əgər binaların tikintisində beynəlxalq standartlar və ya ən azı milli seismic kodekslərə tam riayət olunmuş olsaydı, 16 bina dağılarmıydı? Bu, sadəcə "Nuh" deyil, həm də tikinti sektorunun özündə yoxlanılması gərəkən bir məsələdir.

Müəllifin zəlzələ tədbirsizliyinə dair mövqeyi, xüsusilə də bu cür təbii fəlakətlərə qarşı hazırlıq səviyyəsinin önəmi barədə qeyd etdikləri məqamlar olduqca diqqətəlayiqdir. Belə böyük güclü zəlzələlərin müəyyən bir coğrafi bölgədə baş vermə ehtimalı yüksək olduğu halda, infrastrukturun bu cür hadisələrə nə qədər davamlı olub-olmaması sual doğurur.

Bununla belə, gəlin məsələnin bu tərəfini də nəzərə alaq: zəlzələnin təhlükəsizlik standartlarına uyğun tikilməyən binalarla əlaqəsini qeyd edərkən, bəzən tikinti materiallarının keyfiyyəti və ya tikinti prosesinin özündə baş verən pozuntular da müəyyən rol oynaya bilər. Belə hallarda, məsələnin təkcə qanunvericilikdəki boşluqlar və ya nəzarət orqanlarının zəifliyi ilə deyil, həm də tikinti şirkətlərinin məsuliyyəti və istehlakçıların (bina alanların) bu məsələyə diqqət yetirməsi ilə də əlaqələndirilməsi vacibdir. Yəni, təkcə dövlət qurumlarının deyil, özəl sektorun da bu mövzuda tam bir fəallıq göstərməsi lazımdırmı?

Məqalədə qeyd olunan zəlzələnin "böyük çaxnaşmaya səbəb olduğu" ifadəsi təsdiqlənməmiş bir iddia kimi görünür. Zəlzələnin gücü və bəzi binaların dağılması nəticəsində yaranan vəziyyətə görə bu cür bir ifadə işlədilmiş ola bilər. Lakin, "böyük çaxnaşma" ifadəsinin miqyası və səbəbləri barədə daha ətraflı məlumat verilməmişdir. Əgər bu barədə əlavə faktlar, mənbələr və ya rəsmi açıqlamalar varsa, onların paylaşılmasını xahiş edərdim.