Pakistan nəzarətindəki Kəşmirdə etirazlar niyə yenidən alovlanıb

Pakistan-administrasiyalı Kəşmirdə gərgin sakitlik hökm sürür. Regionda cümə axşamı tam qapanmanın dördüncü günü tamam olub. Etirazçılar və təhlükəsizlik qüvvələri arasında baş verən şiddətli toqquşmalarda üç polis əməkdaşı da daxil olmaqla, azı 15 nəfər həlak olub. Qarşıdurma davam etdiyi müddətdə onlarla insan yaralanıb. Bu hadisələr Pakistan-administrasiyalı Kəşmirdə gərginliyi daha da artırıb.

Federal hökumət danışıqlar komitəsini Muzaffarabad şəhərinə göndərib. Komitə ticarətçiləri və vətəndaş cəmiyyəti qruplarını təmsil edən, regionda kütləvi narazılığın səsi kimi ortaya çıxan "Cəmu Kəşmir Birləşmiş Xalq Hərəkət Komitəsi" ( JAAC ) ilə vacib danışıqlar aparmaq üçün cümə axşamı ora çatıb.

Aktivist Şövkət Nəvaz Mirin rəhbərlik etdiyi JAAC-ın təşkil etdiyi nümayişlər sentyabrın 29-da başlayıb. Bu aksiyalar yerli olaraq Azad Cəmu və Kəşmir (AJK) kimi tanınan Pakistan-administrasiyalı Kəşmirin bir neçə rayonunda həyatı iflic edib. Bu genişmiqyaslı aksiyalar JAAC-ın gücünü nümayiş etdirir.

Hökumət isə sentyabrın 28-dən bəri mobil rabitə və internetə çıxışı kəsərək, tam kommunikasiya blokadası tətbiq edib. Muzaffarabadda adətən səs-küylü bazarlar bağlı qalıb, küçə satıcıları və ictimai nəqliyyat yox olub. Pakistan-administrasiyalı Kəşmirdəki bu iflic təxminən dörd milyon sakini qeyri-müəyyənlik içində qoyub.

Hökumət rəsmiləri bəyanatda “xüsusi gündəliyin” bir hissəsi olaraq sosial mediada yayılan təbliğat və “saxta xəbərlərə” etibar etməməyə çağırıb, asayişin bərpası üçün çalışdıqlarını bildirib. Onlar Pakistan-administrasiyalı Kəşmirdə sabitliyin vacibliyini vurğulayıblar.

JAAC-ın rəhbərlərinin sözlərinə görə, bu, son iki ildəki üçüncü böyük səfərbərlikdir və hökumətin komitənin 38 bəndlik tələbləri ilə razılaşa bilməməsi nəticəsində başlayıb. Mövcud böhran, Pakistan-administrasiyalı Kəşmirin yerli hökuməti ilə küçə gücünü dəfələrlə göstərən kütləvi hərəkat arasında iki illik qarşıdurmanın ən son gərginliyidir. Bu, JAAC tərəfindən irəli sürülən tələblərin əhəmiyyətini göstərir.

Etirazlara Nə Səbəb Oldu?

Kəşmir vadisi 1947-ci ildə Britaniya müstəmləkə idarəçiliyindən müstəqillik qazandıqdan sonra Pakistan və Hindistanın dəfələrlə müharibə etdiyi, gözəl, lakin dərin ziddiyyətli Himalay regionudur. Hər iki ölkə onun bir hissəsini idarə edir, Çin də regionun şimalında iki kiçik hissəyə nəzarət edir. Hindistan regionun bütövlüyünü iddia edir, Pakistan isə müttəfiqi olan Çinin nəzarətindəki hissələr istisna olmaqla, bütün Kəşmiri özünə aid sayır.

2017-ci il siyahıyaalmasına görə, dörd milyondan çox əhalisi olan Pakistan-administrasiyalı Kəşmir öz baş naziri və qanunverici məclisi ilə yarı-muxtar sistemlə fəaliyyət göstərir. Bu sistem Pakistan-administrasiyalı Kəşmirə müəyyən dərəcədə daxili idarəetmə imkanı verir.

Mövcud iğtişaşların kökü 2023-cü ilin may ayına dayanır. Həmin vaxt sakinlər elektrik enerjisi qiymətlərinin kəskin artmasına etiraz etmək üçün küçələrə çıxdılar. Eyni zamanda, geniş yayılmış un qaçaqmalçılığı və subsidiyalı buğda tədarükündə kəskin çatışmazlıqlar barədə şikayətlər ortaya çıxdı. Pakistan-administrasiyalı Kəşmirdə bu iqtisadi problemlər əhalinin narazılığını artırırdı.

2023-cü ilin avqust ayına qədər bu müxtəlif narazılıqlar təşkilatlanmış müqavimətə çevrildi. Həmin ilin sentyabrında yüzlərlə aktivist Muzaffarabadda JAAC-ı rəsmi olaraq qurmaq üçün toplaşdı. Təşkilat regionun bütün rayonlarından nümayəndələri bir araya gətirdi. Bu hərəkat JAAC-ın formalaşmasına səbəb oldu.

Hərəkat ilk böyük pik nöqtəsinə 2024-cü ilin may ayında çatdı, etirazçılar Muzaffarabada uzun yürüşə başladılar. Şiddətli toqquşmalar baş verdi, nəticədə bir polis əməkdaşı da daxil olmaqla, ən azı beş nəfər həlak oldu. Pakistan-administrasiyalı Kəşmirdə baş verən bu zorakılıq narahatlığa səbəb olmuşdu.

Şiddətli etirazlar yalnız Pakistan Baş Naziri Şahbaz Şərifin un qiymətlərinin kəsilməsi və elektrik tariflərinin azaldılması kimi əsas tələblərə razılıq verməsindən sonra dayandırıldı. Hökumət, unu əlçatan etmək və elektrik qiymətlərinin azaldılmasını dəstəkləmək üçün milyardlarla rupi subsidiyalar ayırdı.

Ancaq sülh qısa sürdü. Bu ilin avqust ayında JAAC yenidən qapanma başlayacağını elan etdi. Bu dəfə təşkilat tənqidini iqtisadi şikayətlərdən kənara çıxardı. JAAC idarəetmə ilə bağlı daha geniş islahatlar tələb edirdi.

Narazılıqlar Nədir və Tələblər Hansılardır?

JAAC tərəfindən irəli sürülən ən son tələblər sənədi 38 ayrı bənddən ibarətdir. Tələblər pulsuz təhsil və səhiyyə imkanlarının təmin edilməsindən, böyük infrastruktur layihələrinin başlamasından tutmuş, əyalət qanunvericiliyinin strukturunun dəyişdirilməsinə qədər geniş bir spektri əhatə edir. Bu tələblər Pakistan-administrasiyalı Kəşmir əhalisinin gündəlik həyatına birbaşa təsir edən məsələlərdir.

Lakin siyahının başında JAAC-ın “hakim elita imtiyazları” kimi xarakterizə etdiyi məsələnin ləğvi dayanır. Bu tələb əvvəlki narazılıqlar silsiləsində də özünə geniş yer tapmışdı. JAAC bu imtiyazların ləğvini ədalətin bərpası üçün vacib hesab edir.

JAAC iddia edir ki, 2024-cü ilin may ayındakı etirazlardan sonra hökumət “yüksək dövlət məmurlarına verilən imtiyazları” nəzərdən keçirmək üçün məhkəmə komissiyasının yaradılacağını qəbul etmişdi.

Nazirlər kimi yüksək vəzifəli hökumət məmurlarına verilən imtiyazlardan bəziləri iki dövlət avtomobili, cangüdənlər də daxil olmaqla şəxsi heyət, habelə hökumət işləri üçün istifadə etdikləri nəqliyyat vasitələri üçün limitsiz yanacaqdır. JAAC hesab edir ki, bu cür imtiyazlar maliyyə yükü yaradır.

İkinci əsas tələb, JAAC-ın siyahısına ilk dəfə daxil edilən məsələ, muxtar regionun qanunverici məclisində qaçqınlar üçün nəzərdə tutulmuş 12 yer sisteminə son qoyulmasıdır.

JAAC-a görə, 1947-ci il bölünməsindən sonra Hindistan-administrasiyalı Kəşmirdən köç edən qaçqınlar və onların nəsilləri indi inkişaf fondlarını monopoliyaya almış güclü bir siyasi blok təşkil edirlər. Bu vəziyyət Pakistan-administrasiyalı Kəşmirdə yeni gərginlik mənbəyidir.

Tələblər sənədində həmçinin 2023 və 2024-cü illərdəki etirazlar zamanı aktivistlərə qarşı açılmış hüquqi işlərin geri götürülməsi də tələb olunur.

Tələblər arasında vergi güzəştləri və daha yaxşı məşğulluq imkanları da yer alır.

İnfrastrukturun inkişafı JAAC-ın vizionunda mühüm yer tutur. Komitə, dağlıq regionu Pakistanın qalan hissəsi ilə birləşdirən tunel və körpülər, eləcə də beynəlxalq hava limanı da daxil olmaqla, yeni layihələr tələb edir. Bu layihələr Pakistan-administrasiyalı Kəşmirin iqtisadi inkişafına töhfə verə bilər.

Muzaffarabadın hal-hazırda illərdir fəaliyyət göstərməyən bir hava limanı var. Lakin bu ilin aprel ayında Baş Nazir Şərif layihənin bərpası üzərində işləmək üçün bir komitə yaratdı. O, həmçinin regionun ikinci ən böyük şəhəri olan Mirpurda başqa bir hava limanının inkişafının mümkünlüyünü araşdırmaq üçün göstərişlər verdi.

Hökumət Necə Cavab Verir?

Yerli idarəetmə orqanları kommunikasiya blokadası tətbiq edib və təhsil müəssisələrinin müddətsiz bağlanmasını əmr edib. Bu addımlar Pakistan-administrasiyalı Kəşmirdə ictimai həyatı ciddi şəkildə məhdudlaşdırıb.

Daha mübahisəli olaraq, hökumət paramilitar qüvvələri, eləcə də Pakistanın qalan hissəsindən əlavə polis kontingentlərini cəlb edib.

JAAC paramilitar qüvvələrin yerləşdirilməsinə etiraz edib. JAAC lideri Mir bu həftənin əvvəlində jurnalistlərə bildirib ki, yerli polis artıq mövcud olduğu halda, “Pakistanın əsas hissəsindən paramilitar qüvvələrin göndərilməsinə ehtiyac yox idi”. Bu bəyanat Pakistan-administrasiyalı Kəşmirdə gərginliyi artıran amillərdən biridir.

Pakistan-administrasiyalı Kəşmirin maliyyə naziri Əbdül Məcid Xan, artıq danışıqların ilk raundunun keçirildiyini, lakin etirazçıların şikayətlərini həll etmək üçün yeni bir komitənin Muzaffarabada gəldiyini təsdiqləyib.

Xan hökuməti müdafiə edərək deyib: “Əvvəlcə, keçən il etirazlara başlayanda, hər şey elektrik və un qiymətləri ilə bağlı idi və biz bunlarla razılaşdıq. Lakin onlar da başa düşməlidirlər ki, hər şey bir gecədə ola bilməz və zaman tələb edir.”

Lakin Xan, hökumətin JAAC-ın 38 bəndinin əksəriyyəti ilə razılaşdığını, lakin danışıqların iki xüsusilə mübahisəli məsələ – qaçqınlar üçün nəzərdə tutulmuş 12 yerin ləğvi və JAAC-ın “hakim elita imtiyazlarına” son qoyulması məsələsində dalana dirəndiyini qəbul edib.

Nazir, yarımqitənin bölünməsi zamanı qaçqınların itirdiklərini qeyd edərək, onlar üçün ayrılmış yerlərin ləğv edilməsi məntiqinə etiraz edib.

“Bunlar ailələri Hindistandan, əmlak sahibləri və iş adamları olduqları yerdən köçüb, sərvətlərini geridə qoyaraq yoxsulluq içində Pakistana gələn insanlardır. Lakin JAAC onlara yer kvotası verilməsinin ədalətsiz olduğunu düşünür. Bu insanlara hüquq verməsək, o zaman niyə bura köçməkdə zəhmət çəkdilər?” – Xan iddia edib. Bu, Pakistan-administrasiyalı Kəşmirdəki qaçqın məsələsinin mürəkkəbliyini göstərir.

Nazirin özü də ailəsi Hindistan-administrasiyalı Kəşmirdən köçmüş təxminən 2,7 milyon insandan biridir.

Xan, JAAC-ın əvvəlki tələblərinin böyük ölçüdə yerinə yetirildiyini nəzərə alaraq, yenilənmiş etirazların məntiqini də sual altına alıb. O deyib ki, mövcud məsələlərin bir çoxu üçün yerli hakimiyyət orqanları İslamabaddakı federal hökumətdən maliyyələşmə tələb etməlidir.

“Buradakı insanlardan demək olar ki, heç bir vergi alınmır, elektrik tarifləri də artıq azaldılıb. Bundan əlavə, bütün regionda 5,000-dən az vergi ödəyicimiz var ki, bu da hökumət üçün az gəlir əldə edildiyini göstərir,” – o bildirib. Bu vəziyyət Pakistan-administrasiyalı Kəşmirin maliyyə problemlərini ortaya qoyur.

Növbəti Addımlar Nə Olacaq?

Cümə axşamı hökumət nümayəndələri və JAAC üzvləri arasında aparılan danışıqlar heç bir nəticə vermədən başa çatıb. Danışıqların növbəti raundunun cümə günü baş tutması gözlənilir.

Hər iki tərəf açıq şəkildə dialoqa sadiq olduqlarını bildirsələr də, dəfələrlə verilən və yerinə yetirilməyən vədlər və məyusluqlar səbəbindən dərin etimadsızlıq hökm sürür. JAAC və hökumət arasında etimadın bərpası çətin görünür.

JAAC-ın davamlı etirazlarına baxmayaraq, hökumət tələblərin əksəriyyətini yerinə yetirdiyini və konstitusiya və seçki islahatlarının bir gecədə baş verə bilməyən qanunvericilik prosesləri tələb etdiyini iddia edir.

Xan, danışıqlarda əhəmiyyətli irəliləyiş əldə olunduqda, hökumətin internet və mobil xidmətləri sürətlə bərpa edəcəyini, bunların “yerlərdəki vəziyyətə görə məhdudlaşdırılmalı olduğunu” söylədi.

“Danışıqlar qrupunun Muzaffarabadda olması ilə bu dalana bir həll tapılacağına və vəziyyətin tezliklə normallaşacağına əminəm,” – Xan dedi. Ümid edilir ki, Pakistan-administrasiyalı Kəşmirdə vəziyyət tezliklə sabitləşəcək.

24 saat