Cümə günü İraqın şimalındakı muxtar Kürd bölgəsinin Süleymaniyyə şəhərində keçirilən görüşdə Kürdüstan Fəhlə Partiyasının (PKK) 30 döyüşçüsü silahlarını tonqala ataraq məhv edib. İraqın Qəndil dağlarında üç onillik gizləndikdən, döyüş təlimləri keçdikdən və Türkiyəyə qarşı hücumlar planlaşdırdıqdan sonra, onlar indi silahlı mübarizələrindən əl çəkdiklərini bəyan ediblər. Bu simvolik jest, 40 minə yaxın insanın həyatına son qoymuş 40 illik münaqişəni bitirə biləcək Türkiyə ilə yenidən canlanmış sülh prosesinin bir hissəsi olaraq PKK-nın silahsızlaşdırılmasının ilk mərhələsidir. Proses irəlilədikcə, bunun İraq və Suriyadakı muxtar Kürd bölgələri daxil olmaqla, daha geniş bölgəyə necə təsir edə biləcəyi sualı yaranır.
Şəffaflıq çatışmazlığı
Fevral ayında həbsdə olan PKK lideri Abdullah Öcalan döyüşçülərinə tamamilə silahsızlaşmağa çağıraraq, silahlı mübarizə dövrünün bitdiyini və kürdlərin öz hüquqlarını siyasət yolu ilə həyata keçirə biləcəyini bildirmişdi. Aprel ayında PKK-nın yüksək rütbəli liderləri bu çağırışa əməl edərək Türkiyə ilə yeni sülh prosesinə razılıq veriblər. Yaxın Şərq İnstitutunun Türkiyə və PKK üzrə eksperti Gönül Tolun fikrincə, sülh prosesinin uğuru əsasən reinteqrasiyadan, eləcə də Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğanın kürdlərə verəcəyi siyasi və mədəni hüquqlardan asılıdır. Təhlilçilərin fikrincə, Ərdoğan və onun ifrat sağçı koalisiya tərəfdaşı Dövlət Baxçalı yeni prosesi dəstəkləsələr də, tətbiqi sirr pərdəsi altında qalır. Onlar hesab edirlər ki, hökumət bəzi millətçi dairələrin ictimai reaksiyasından qaçmaq üçün təfərrüatları açıqlamaqdan çəkinir, çünki bu güzəştləri PKK-nı silahlı üsyana görə mükafatlandırmaq kimi görə bilərlər. Karnegi Sülh Fondunun Türkiyə üzrə eksperti Sinan Ülgen bildirib ki, proses ehtimal ki, PKK döyüşçüləri üçün ümumi əfv və kürdlərə uzun müddət tələb etdikləri siyasi və mədəni hüquqların verilməsini nəzərdə tutacaq ki, bu da silahsızlanmış PKK döyüşçülərinin İraqın şimalından Türkiyəyə qayıtmasına imkan verəcək. Yalnız yüksək rütbəli liderlər hədəf alınmaq qorxusu olmadan xaricdə yaşamağa davam edəcəklər. Lakin o əlavə edib ki, hökumətin keçmiş PKK döyüşçülərini mülki həyata necə reinteqrasiya etməyi planlaşdırdığına dair heç bir ictimai müzakirə aparılmayıb. Ülgen “Əl-Cəzirə”yə verdiyi müsahibədə “Şəffaflıq çatışmazlığı bu təşəbbüsə nə qədər ictimai dəstəyin olduğu barədə sual doğurur” deyib. Tolun sözlərinə görə, kürd siyasətçilər Ərdoğanın yeni yaradılmış Türkiyə Parlament Komitəsi vasitəsilə kürdlərə bəzi siyasi güzəştlər etməsini gözləyirlər. O, belə olmamasının sülh prosesinin dağılmasına səbəb ola biləcəyi barədə xəbərdarlıq edir.
İraqın Kürd bölgəsinin prosesdəki rolu
PKK döyüşçülərinin dəqiq sayı məlum deyil, lakin ilkin hesablamalara görə Qəndil dağlarında onların sayı 2000-dən 5000-ə qədərdir. 1990-cı illərdən bəri PKK-nın İraq hakimiyyətindən real müqavimət görmədən bu dağlardan Türkiyə dövlətinə qarşı hücumlar planlaşdırdığı bildirilir. Bu dinamika 2003-cü ildə ABŞ-ın İraqa müdaxiləsindən sonra da davam etdi və bu, rəsmi olaraq şimalda muxtar Kürd bölgəsini yaratdı. Türkiyə dəfələrlə dağlardakı PKK mövqelərini bombardman edib, tez-tez reaktiv təyyarələr, artilleriya və helikopterlərdən istifadə edib. Müstəqil İraqlı analitik Nazli əl-Tarzani qeyd edib ki, Kürd muxtar bölgəsini idarə edən Kürdüstan Regional Hökuməti (KRG) döyüşlərə heç vaxt müdaxilə etməyib. Lakin o bildirib ki, İraqın kürd partiyaları, Kürdüstan Vətənpərvər İttifaqı (KYİ) və Kürdüstan Demokrat Partiyası (KDP) sülh prosesi uğurlu olarsa, ondan istifadə etməyə çalışa bilərlər. O əlavə edib ki, onlar noyabrda keçiriləcək növbəti milli seçkilərdə seçicilərin diqqətini çəkmək üçün prosesdəki rollarını şişirdə bilərlər. Əl-Tarzani “Əl-Cəzirə”yə “Seçki dövründə vəziyyət həmişə gərginləşir və onlar [silahsızlaşmanı] xal toplamaq üçün istifadə edə bilərlər” deyib. Əl-Tarzaninin dediyinə görə, digər ssenari, Qəndil dağlarında Türkiyə və PKK arasında münaqişənin yenidən başlaması olardı. O əlavə edib ki, KRG-nin Türkiyə ilə güclü ticarət və iqtisadi əlaqələri var və sülh prosesi çöksə və münaqişə yenidən başlasa, ehtimal ki, səssiz qalacaq və kənarda dayanacaq. Bundan əlavə, o izah edib ki, KRG belə mürəkkəb hərbi əməliyyatda Türkiyəyə kömək edə bilməz. “Onların bu miqyasda bir plan üçün potensialı yoxdur və bu, kifayət qədər baha başa gələr. Həm də, düşünmürəm ki, Türkiyə bunu kənardan təşkil etmək istəsin. Onlar özləri qərar vermək istəyərlər” deyib.
PKK-nın təşviqləri
Təhlilçilər “Əl-Cəzirə”yə bildiriblər ki, PKK-nın silahları yerə qoymaq və sülh prosesini həyata keçirmək üçün öz səbəbləri var. Vaşinqtondakı Ərəb Mərkəzinin qeyri-rezident əməkdaşı və Türkiyə üzrə ekspert Səlim Çevik qeyd edib ki, 2016-cı ildə Türkiyədən qovulduqdan sonra qrup hərbi cəhətdən zəifləyib. Həmin dövrdə Türkiyədəki PKK Suriyadakı həmkarı olan Xalq Müdafiə Birlikləri (YPG) ilə əlaqə yaradacaq muxtar bir bölgə yaratmağa çalışırdı. O zaman Suriya və Türkiyədən olan kürdlər ABŞ-ın dəstəyi ilə İŞİD-ə qarşı mübarizəyə qoşulur, eyni zamanda Suriyanın şimalındakı əksəriyyəti kürd və ərəb bölgələri üzərində nəzarətlərini genişləndirirdilər. Lakin 10 martdan bəri YPG Suriyanın yeni rəhbərliyi ilə öz razılaşmasını müzakirə edir – bu, dekabrda keçmiş Prezident Bəşər Əsədi devirdikdən sonra hakimiyyətə gələn Türkiyənin yaxın müttəfiqidir. Təhlilçilər daha əvvəl “Əl-Cəzirə”yə bildirmişdilər ki, Suriyanın yeni rəhbərliyi ilə YPG arasında hər hansı bir razılaşma Suriyada kürd muxtariyyətinin müəyyən məhdud formasının yaranmasına səbəb olacaq, lakin mərkəzi hökumətdən daha böyük nəzarət və nəzarət altında olacaq. Çevik deyib: “PKK gözləntiləri aydın görünür... Türkiyənin Suriyada kürd muxtariyyətini sarsıtmaq cəhdlərinə son qoyması [sülh prosesinin bir hissəsi olaraq].” Lakin Tol bildirib ki, Türkiyə hələ də sülh prosesi qəfildən dağılarsa, PKK döyüşçülərinin Suriyada səfərbər ola biləcəyindən narahatdır, iki kürd qruplaşması arasındakı sıx əlaqələrə istinad edərək. O, “Əl-Cəzirə”yə deyib: “Türkiyə hökuməti, bu iş baş tutmazsa, minlərlə YPG döyüşçüsünün öz sərhədlərində olacağını düşünməlidir”.
Parçalanma və milli təhlükəsizlik
Təhlilçilər silahsızlaşdırmanın rəvan keçəcəyinə inansalar da, Ülgen deyib ki, bəzi PKK döyüşçüləri prosesdən narazı qalsalar və ya 1999-cu ildən bəri Türkiyənin nəzarətində olan Öcalanın vəziyyətdən xəbərsiz olduğunu düşünsələr, silahsızlaşmaqdan imtina edə bilərlər. Ülgen “Əl-Cəzirə”yə bildirib: “Türkiyə bütün PKK konqlomeratını idarə etmək üçün Öcalana güvənir… Hamısının qulaq asıb-asmayacağı açıq sual olaraq qalır”. O əlavə edib ki, onların əməkdaşlığı Türkiyənin kürdlərə əsas hüquqları nə qədər tez verəcəyindən asılı olacaq. Kral Birləşmiş Xidmətlər İnstitutunun (RUSI) Türkiyə və PKK üzrə təhlükəsizlik eksperti Burcu Özçelik parçalanmanın çox az ehtimal olunduğunu düşünür. O izah edib ki, Öcalan qrupun ideoloji təkamülündə təsirli olaraq qalıb və əsir götürüldüyü vaxtdan bəri PKK döyüşçülərinin sədaqətini qoruyub. Bundan əlavə, o bildirib ki, Türkiyə canlanmış sülh prosesini, PKK döyüşçülərinin silahsızlaşdırılmasını və onların mülki həyata reinteqrasiyasını milli təhlükəsizlik üçün zəruri hesab edir. O, Türkiyənin İran və İsrail kimi regional qüvvələrlə tarixi və getdikcə gərginləşən münasibətlərinə istinad edib. Xüsusilə İsrail, Türkiyənin regional təsirini öz gücünə və bölgədəki gündəliyinə təhlükə kimi qəbul edir. Burcu deyib ki, Türkiyə buna görə də narahat ola bilər ki, İsrail kürd silahlı qruplarını Türkiyənin regional təsirini pozmaq üçün alətə çevirməyə cəhd edə bilər. O, “Əsədin Suriyada süqutundan sonra İsrail hökuməti rəsmiləri kürdlərin İsrail üçün təbii müttəfiq olduğunu və İsrailin kürd muxtariyyətini dəstəkləməli olduğunu çox açıq şəkildə bildirmişdilər” deyib. Bu ehtimal Türkiyə nazirlərini PKK ilə razılaşmaya nail olmağa təşviq edir ki, xarici müdaxilə ehtimalının qarşısı alınsın. O əlavə edib: “Düşünürəm ki, Türkiyənin qiymətləndirməsi belədir ki, əgər münaqişəni öz şərtləri ilə başa çatdıra bilməsə, onda strateji dinamikanı öz xeyrinə pozmaq istəyən başqa aktyorlar olacaq”.