Nyu-Dehli, Hindistan — Keçən həftə Milan Moda Həftəsində modellər podiumda addımlayarkən, Maharaştra ştatının cənubundakı kəndində yaşayan Hariş Kurade 7000 kilometrdən (4350 mil) çox uzaqda, smartfonunda onları heyranlıqla izləyirdi. Modellər "Prada" lüks moda evinin açıq burunlu dəri sandal kolleksiyasını nümayiş etdirirdilər. Lakin Hindistanda bu görüntülər İtaliya nəhənginin yeni dizaynının qədim Maharaştra köklərini qeyd etməməsi səbəbindən sənətkarlar və siyasətçilər arasında böyük narazılığa səbəb oldu.
Kurade şən səslə dedi: "Onlar [Prada] bizim bacarıqlı işimizi oğurlayıb təkrarladılar, lakin biz həqiqətən xoşbəxtik. Bu gün dünyanın gözü bizim Kolhapuri 'çəpəlləri'ndədir [Hind dilində sandal]." Kolhapur sandalların adlandırıldığı Maharaştradakı bir şəhərdir.
Reaksiyadan sonra Prada Maharaştra Ticarət Palatasına ünvanladığı məktubunda yeni sandal dizaynlarının "yüzillik mirasa malik ənənəvi Hind əl işi ayaqqabılarından ilhamlandığını" etiraf etdi.
Kurade kəndindəki yüzillik sandal hazırlama sənətinin potensial qlobal şöhrət qazanmasından məmnun olsa da, digər sənətkarlar, siyasətçilər və fəallar Prada tərəfindən mədəni mənimsəmə və maliyyə istismarı barədə narahatlıqlarını ifadə edirlər.
Bəs mübahisə nədən ibarətdir? Kolhapur sənətkarları Prada haqqında nə deyirlər? Bu, orijinal sandalların arxasında duran işçilər üçün nəyi dəyişə bilər?
Prada nəyə addım atdı?
Prada Milan Moda Həftəsində Yaz/Yay 2026 kişi geyimləri kolleksiyasında klassik T-qayıqlı dəri terlikləri nümayiş etdirdi.
İtaliya brendi şou qeydlərində yeni ayaqqabı çeşidini yalnız "dəri sandallar" kimi təsvir etmişdi. Kolhapuri sandallarına inanılmaz dərəcədə bənzəməsinə baxmayaraq, heç bir Hindistan əlaqəsi qeyd edilməmişdi. Bu sandallar Hindistanda çox populyardır və tez-tez toy və festivallar kimi xüsusi hallarda, ənənəvi Hind geyimləri ilə birlikdə geyilir.
Bu məsələyə qəzəblənən Kolhapuri sandal istehsalçılarının nümayəndə heyəti etirazlarını bildirmək üçün keçən cümə axşamı Maharaştra Baş Naziri Devendra Fadnavis ilə görüşdü.
Ştatın Kolhapur dairəsindən hakim Bharatiya Janata Partiyasının (BJP) millət vəkili Dhananjay Mahadik nümayəndə heyətinə dəstəyini ifadə etdi. Mahadik jurnalistlərə bildirib ki, sandal istehsalçıları və onların tərəfdarları Bombay Ali Məhkəməsində Pradaya qarşı iddia qaldırmaq prosesindədirlər.
Mahadik həmçinin Fadnavisə məktub yazaraq "Maharaştranın mədəni kimliyi və sənətkar hüquqlarına ciddi qəsd"ə "təcili diqqət" çəkib və onu "Maharaştranın mədəni irsini qorumağa" çağırıb.
Məktubunda o, sandalların təxminən 1400 dollara satıldığını qeyd edib. Müqayisə üçün, orijinal Kolhapuri sandalları yerli bazarlarda təxminən 12 dollara tapıla bilər.
Prada necə cavab verdi?
Maharaştra Ticarət, Sənaye və Kənd Təsərrüfatı Palatası (MACCIA) da sandal istehsalçılarının narahatlıqları ilə bağlı Prada İdarə Heyətinin sədri Patrizio Bertelliyə məktub yazdı.
İki gün sonra şirkət dizaynın yüzillik hind sandallarından ilhamlandığını etiraf edərək cavab verdi. "Prada bu cür Hind sənətkarlığının mədəni əhəmiyyətini dərindən dərk edir. Nəzərə alın ki, hazırda bütün kolleksiya dizayn inkişafının erkən mərhələsindədir və parçaların heç birinin istehsalı və ya kommersiyalaşdırılması təsdiqlənməyib," Prada bildirdi.
Şirkət əlavə etdi ki, "məsuliyyətli dizayn təcrübələrinə, mədəni əlaqələrin təşviqinə və yerli Hind sənətkar icmaları ilə mənalı mübadilə üçün dialoq açmağa sadiq qalır, necə ki, keçmişdə digər kolleksiyalarda onların sənətinin lazımi şəkildə tanınmasını təmin etmək üçün bunu etmişik.
"Prada yüksək keyfiyyət və miras standartını təmsil edən bu cür ixtisaslaşmış sənətkarlara hörmət etməyə və onların dəyərini tanımağa çalışır."
Heydərabad şəhərindən olan moda sahibkarı Srihita Vanguri Pradanın hərəkətlərinin "məyusedici, lakin təəccüblü olmadığını" söylədi.
O, "Əl-Cəzirə"yə dedi: "Lüks brendlərin ənənəvi sənətlərdən dizayn elementləri götürmək, lakin reaksiya yaranana qədər lazımi kredit verməmək uzun bir tarixi var. Bu, əgər ilhamlandırma atribusiya və ya fayda paylaşımı olmadan dayanırsa, mədəni mənimsəmədir."
Sandallar kimi tanınan Kolhapuri sadəcə bir dizayn deyil, o, təkid etdi. Onlar Maharaştrada və qonşu Karnataka ştatında yüzillik sənət icmalarının irsini daşıyır. "Bu konteksti görməməzlikdən gəlmək real insanları və dolanışıqları silir," o əlavə etdi.
Kolhapuri sənətkarları nə deyir?
Maharaştranın cənub-qərbində yerləşən Kolhapur, kral irsi, dini əhəmiyyəti və sənətkarlıq qüruru ilə zəngin bir şəhərdir. Sənətkarlıqdan başqa, Kolhapur bir neçə müqəddəs Hindu məbədinə və zəngin kulinariya irsinə malikdir – onun yeməyi ədviyyatlıdır.
Onun məşhur sandalları 12-ci əsrə qədər uzanır və bu sənətlə bu gün də 20 000-dən çox yerli ailə məşğul olur.
Pradanın sandalları nümayiş etdirməsindən məmnun olan Kuradenin ailəsi Kolhapurun kənarında yaşayır və 100 ildən çoxdur ki, bu işlə məşğuldur.
Lakin o, son illərdə biznesin zərər gördüyünü qeyd etdi. "Hindistanda insanlar bu sənəti həqiqətən anlamırlar və ya buna pul qoymaq istəmirlər. Əgər beynəlxalq bir marka gəlib onu oğurlayır və qlobal platformalarda nümayiş etdirirsə, bəlkə bu bizim üçün yaxşıdır," o, "Əl-Cəzirə"yə deyib.
O dedi ki, onun ailəsindəkilər kimi sənətkarlar "illər əvvəl harada idilərsə, indi də oradadırlar".
"Bizdə irəliləmək üçün sənət və potensial var, lakin hökumət bizə dəstək verməyib," 40 yaşlı sənətkar bildirdi.
Kurade isə əksinə, siyasətin vəziyyəti daha da pisləşdirdiyini söylədi.
2014-cü ildə Baş Nazir Narendra Modinin Hindu majoritar hökuməti Nyu-Dehlidə hakimiyyətə gəldikdən sonra inəklər sadəcə hörmət simvolu olmaqdan çıxaraq dini kimlik və sosial münaqişə üçün bir alov nöqtəsinə çevrildi. İnək müdafiəsi, bir vaxtlar əsasən mədəni olsa da, Dalit və Müsəlman icmalarını – əsasən inəkləri və camışları ticarət bazarlarına, qəssabxanaya satmaq üçün daşıyan icmaları ovlayan vigilante qrupları tərəfindən zorakılığa çevrildi.
Bu, keyfiyyətli xammal olan inək və camış dərilərinin tədarükünə mane oldu, hansılar ki, sonra tərəvəzlərlə aşılanaraq Kolhapuri çəpəlləri hazırlanır.
"Keyfiyyət üçün istifadə etdiyimiz orijinal dəri inəklər ətrafında olan siyasətə görə bir neçə ştatda məhdudlaşdırılıb," Kurade dedi. "İnəklər üzərindəki siyasətə görə təchizat yeni aşağı səviyyələrə enib – və biz əziyyət çəkirik, çünki eyni keyfiyyətlə işləməyimiz həqiqətən bahalı hala gəlib."
Kurade kimi sənətkarlar inanırlar ki, əgər sandalları daha ucuz və əlçatan edə bilsələr, "insanlar bunları geyinəcəklər, çünki əsrlər boyu sevilən budur."
Buna baxmayaraq, Kurade dedi ki, Prada Kolhapuri estetikalarını təqlid etməyə cəhd etsə də, Maharaştranın cənubunda və qonşu Karnatakanın bəzi hissələrində Dalit icması tərəfindən ustalıqla mənimsənilmiş mürəkkəb əl toxunuşlu dizayn nümunələrini təkrarlaya bilməz. Dalitlər ənənəvi olaraq Hindistanın mürəkkəb kast sistemi iyerarxiyasının ən marjinallaşmış hissəsidir.
"Orijinal dizayn nadir və unikaldır," o dedi. "Hətta Kolhapur şəhərindəki mağazalarda da onlar tapılmaya bilər."
Həqiqi dizaynlar, Kurade dedi, hələ də kəndlərdə əsrlər boyu davam edən sənət yolu ilə hazırlanır.
Lakin keyfiyyətli dəri təmin etməyin çətinliyi və sənətkarların tanımadığı getdikcə rəqəmsallaşan bir bazar qarşısında Dalit sandal istehsalçılarına kömək lazımdır, o dedi.
"Bazarı bilən, onu irəli sata bilənlər bundan qazanc əldə edirlər. Bizim kimi kasıb kəndlilər veb-sayt işlədə bilmərik; bizim marketinq biliklərimiz yoxdur," o dedi.
"Hökumət buna diqqət yetirməli, bu boşluğu aradan qaldırmalıdır – bu, onların borcudur. Faydalar heç vaxt Dalit qruplarından olan əsl istehsalçılara çatmayıb."
Bu daha əvvəl də olubmu?
2019-cu ildən bəri, sənətkar qruplarının davamlı təbliğatından sonra, Hindistan Kolhapuri sandalları "Coğrafi Göstəricilər Qanunu (1999)" çərçivəsində qorumuş, icazəsiz istehsalçıların "Kolhapuri Çəpəl" terminindən kommersiya məqsədli istifadəsini məhdudlaşdırmışdır. Lakin bu müdafiə milli sərhədlər daxilindədir.
Prada daha əvvəl də mədəni mənimsəmə iddiaları ilə bağlı ciddi tənqidlərə məruz qalıb. Ən diqqət çəkəni 2018-ci ildə buraxdığı "Pradamalia" kolleksiyası idi – bu kolleksiyadakı açarlıqlar və fiqurlar irqçi karikaturalara bənzəyirdi və dərhal "blackface" təsvirləri ilə müqayisələrə səbəb olmuşdu. Reaksiyadan sonra Prada məhsulları mağazalardan çıxardı və ictimai üzr istədi.
Prada həmçinin irqi stereotipləri əks etdirən mağaza vitrinləri, eləcə də dəvəquşu və ekzotik dərilər kimi heyvan mənşəli lüks materiallardan istifadəsinə görə tənqid edilib ki, bu da ətraf mühit və əmək hüquqları qruplarının narazılığına səbəb olub.
Lakin Prada tək deyil.
2019-cu ildə Christian Dior, rəsmi tanıma və ya əməkdaşlıq olmadan, Meksikalı atlı qadınların ənənəvi geyimlərindən ilhamlanan elementləri "Cruise" kolleksiyasına daxil etdiyi üçün tənqidlərə məruz qaldı.
2015-ci ildə fransız dizayner Isabel Marant, Oaxaca ştatının Mixe icmasının ənənəvi naxışlarını əks etdirən bir bluza satarkən Meksikada tənqid atəşinə tutuldu və mədəni mənimsəmə ittihamlarına səbəb oldu.
Üzr istəmək əvəzinə, moda sahibkarı Vanguri dedi ki, "əsl hörmət Pradanın Kolhapuri sənətkar qrupları ilə bir kapsul kolleksiyası yaratması – onlara ədalətli dizayn krediti, qazanc payı və qlobal görünürlük verməsi olardı."
"Struktur olaraq, onlar sənətkarlıq kooperativləri ilə uzunmüddətli tərəfdaşlıqlara sadiq qala və ya hətta bu icmalar üçün potensialın artırılması və dizayn innovasiyasını maliyyələşdirə bilərlər," o dedi.