Qədim DNT ev pişikləri mənşəyini alt-üst edir

Ev pişiklərinin mənşəyi — onların dünya evlərini və interneti fəth etməsindən əsrlər əvvəlki tarixi — uzun müddət sirr olaraq qalmışdı. İndi isə qədim DNT bu boşluqları doldurmağa kömək edir və əldə edilən yeni tapıntılar ənənəvi nəzəriyyəni kökündən dəyişdirir.

Arxeoloqlar əvvəllər güman edirdilər ki, pişiklər və insanlar bir-biriləri ilə təxminən 9500 il əvvəl, Şam bölgəsində, yəni bu günkü Yaxın Şərq və Şərqi Aralıq dənizi hissələrini əhatə edən ərazidə, Neolit dövrünün başlanğıcında, insanlar əkinçiliyə başlayanda birgə yaşamağa başlamışlar. Taxıl anbarları gəmiriciləri cəlb edir, bu da öz növbəsində vəhşi pişiklərə cazibə yaradırdı. İnsanlar isə bu siçan ovçularını faydalı hesab edərək ətrafda saxlayır, bu da onların tədricən evcülləşməsinə səbəb olurdu. Arxeoloji qeydlərdəki ən qədim pişik qalıqları həmin dövrdə Kiprdə tapılan bir dəfnə aid edilir.

Lakin Avropa, Yaxın Şərq və Asiyadakı arxeoloji ərazilərdən əldə edilmiş pişik skelet qalıqlarından alınan genetik məlumatların yeni təhlili göstərir ki, müasir ev pişiklərinin mənşəyi daha yaxın dövrə təsadüf edir və onlar insanlarla birgə yaşayan ilk pişiklər olmayıblar. Oksford Universitetinin arxeologiya məktəbinin professoru, bu araşdırmalardan irəli gələn iki məqalənin müəlliflərindən biri olan Qreqer Larson deyib ki, "Biz 10 000 il əvvələ aid edilən və ev pişiyi kimi təsnif olunan sümükləri araşdırmağa başladıq və müasir ev pişiyi populyasiyasının genomlarına uyğun gələn nümunələri tapdıq." Larson əlavə edib ki, bu, əvvəlki nəzəriyyəni tamamilə alt-üst edir.

Ev Pişiklərinin Afrika Mənşəyi

"Science" jurnalında dərc olunan Avropa mərkəzli bir araşdırma 87 qədim və müasir pişik genomunu araşdırıb və aşkar edib ki, ev pişiyi (elmi adı Felis catus) əvvəllər düşünüldüyü kimi Şam bölgəsindən deyil, Şimali Afrikadan mənşə alıb. Onun əcdadları Afrika vəhşi pişiyi, yəni Felis lybica lybica ilə sıx əlaqəli idi. Bu araşdırma qədim DNT analizlərinə əsaslanaraq tarixi faktları yenidən qiymətləndirir.

Araşdırmada qeyd olunur ki, bu pişiklər müasir ev pişiklərinin gen fondunu formalaşdırıb və təxminən 2000 il əvvəl Roma İmperiyasının yüksəlişi ilə Avropaya yayılıblar.

"Cell Genomics" jurnalında dərc olunan ikinci bir araşdırmaya görə, 730-cu ilə qədər ev pişiyi Çinə çatıb. Bu, çox güman ki, İpək Yolu boyunca ticarət karvanlarında səyahət etməklə baş verib. Bu araşdırma son 5000 ildə Çində aşkar edilmiş 22 pişik sümüyünün DNT-sini təhlil edib.

Çinin Sirli Leopard Pişiklərinin Hekayəsi və Ev Pişiklərinin Yayılması

Tədqiqatçılar aşkar ediblər ki, ev pişiyi və ya onun əcdadı ilə əlaqəli olmayan tamamilə fərqli bir pişik növü, elmi adı Prionailurus bengalensis və ya leopard pişiyi, ən azı 5400 il əvvəldən miladın 150-ci ilinə qədər Çində insanlarla birgə yaşayıb. Bu növün qalıqları daha əvvəl Çindəki yeddi arxeoloji sahədə tapılmışdı və yeni DNT təhlillərində təsdiqlənib. Asiyada yayılmış Prionailurus bengalensis kiçik bir vəhşi pişikdir və təbii olaraq Felis növləri ilə cütləşmir. Lakin araşdırmaya görə, 1980-ci illərdən başlayaraq müasir pişik yetişdiriciləri Bengal pişiyini yaratmaq üçün bu iki növü çəkiblər.

Çinə yönəlmiş araşdırmanın baş müəlliflərindən biri, Pekin Universitetinin Həyat Elmləri Məktəbinin tədqiqatçısı Şu-jin Luo bildirib ki, leopard pişiyinin insanlarla münasibətləri tarixi olaraq "kommensal" (iki tərəfin də faydalandığı) idi, lakin 3500 ildən çox insanlarla birgə yaşamasına baxmayaraq heç vaxt tamamilə evcülləşməyib. İnsanlar vəhşi pişiklərinin siçan tutma bacarıqlarından faydalanır, pişiklər isə bol gəmirici qidasına sahib olurdular. Lakin leopard pişiyi populyasiyasına heç bir bilərəkdən nəzarət yox idi. Luo deyib ki, "İnsan-leopard pişik kommensal münasibəti nəticədə sona çatdı və leopard pişikləri təbii yaşayış yerlərinə qayıtdılar, bu gün isə bizim sirli və gizli qonşularımız olaraq yaşayırlar."

Leopard pişiyinin heç vaxt tamamilə evcülləşməməsinin bir fərziyyəsi onun gəmiricilərlə yanaşı toyuqları da ovlaması ilə bağlıdır, bu, siçan tutmaqda daha yaxşı olan ev pişiklərindən fərqlidir. Çin folklorunda leopard pişiyi toyuqlara olan iştahasına görə "toyuq tutan pələng" kimi tanınır. Luo e-poçt vasitəsilə bildirib ki, "Han sülaləsindən sonra quşçuluq təcrübələrindəki yüksəliş və dəyişiklik — sərbəst gəzən sistemlərdən qəfəs əsaslı sistemlərə keçid — çox güman ki, insan-leopard pişik münaqişəsini gərginləşdirdi." O əlavə edib ki, onların toyuqları ovlamağa güclü meylləri və məhdud məkanlarda həddindən artıq öldürmələri leopard pişiklərini insan məskənləri ətrafında getdikcə arzuolunmaz edib.

Leopard pişiklərinin insan məskənlərindən yox olması Çinin Han sülaləsinin süqutu (220-ci il) və Tan sülaləsinin yüksəlişi (618-ci il) arasındakı çaxnaşmalı əsrlərə təsadüf edir. Bu dövrdə soyuq və quru iqlim kənd təsərrüfatı məhsuldarlığını azaldaraq leopard pişiklərinin yaşayış sahəsini pozdu. Luo qeyd edib ki, "Bu o demək deyil ki, leopard pişiklərinin nəsli kəsilib; əksinə, onlar sadəcə insan məskənlərindən çəkilib və təbii meşə yaşayış yerlərində mövcud olmağa davam ediblər."

Kolorado Universiteti Təbiət Tarixi Muzeyinin arxeologiya üzrə dosenti və kuratoru, heyvanların evcülləşdirilməsini araşdıran Uilyam Teylor bildirib ki, Çin kimi kənd təsərrüfatı icmalarında yaranan yeni mühitlər vəhşi pişiklər daxil olmaqla bir çox müxtəlif heyvanlarla münasibətlərin dəyişməsi demək idi. O, araşdırmada iştirak etməyib, lakin əlavə edib ki, "Bu DNT araşdırmalarının Avropa və Asiyadakı ev pişiklərinin mənşəyi hekayəsinin — bir çox insanın adi qəbul etdiyi bu hər yerdə rast gəlinən kiçik canlının — bizi at, eşşək və dəvə kimi heyvanların səyahəti üzərində qurulmuş İpək Yolu kimi ilk ticarət marşrutlarına necə apardığını izləməsinə baxmaq çox maraqlıdır."

Pişiklər və Qədim Misir: Qədim DNT İpucları

Sent-Luisdəki Vaşinqton Universitetinin biologiya professoru Conatan Losos bildirib ki, ev pişiklərinin mənşəyini Şimali Afrikaya bağlayan yeni tapıntılar təəccüblü deyil. O, "Science" araşdırması ilə birlikdə dərc olunmuş bir şərhdə qeyd edib ki, pişiklər Qədim Misirin ikonografiyasında mühüm rol oynayıb. Məzar divarlarında pişiklər yaxalıq, sırğa və boyunbağı taxmış ailə üzvləri kimi, yemək qablarından yeyən və oturacaqların altında oturan vəziyyətdə təsvir olunub.

Losos yazıb ki, fironlar diyarının bütün evcülləşmə prosesinin baş verdiyi yer olub-olmadığı, yoxsa sadəcə siçan tutanların ev yoldaşlarına çevrildiyi bir "bitirmə məktəbi" olduğu hələ də aydın deyil.

Avropa mərkəzli araşdırma müəyyən edib ki, eramızdan əvvəl 200-cü ildən əvvəlki arxeoloji ərazilərdəki pişiklər genetik olaraq Avropa vəhşi pişiyi (Felis silvestris) növünə aid idi, ev pişiklərinə deyil, baxmayaraq ki, onların skeletlərini ayırd etmək çətin idi. Losos qeyd edib ki, vəhşi pişik balalarını nisbətən asanlıqla əhliləşdirmək mümkün olduğu üçün onların da insanlarla yaşaya bilməsi ehtimalı var.

Ev pişiklərinin mənşəyi tarixini açmaq üçün işlər davam edir və Losos qeyd edib ki, Şimali Afrika və cənub-qərbi Asiyadan arxeoloji nümunələrin olmaması ev pişiyinin mənşə hekayəsinin hələ tamamlanmadığı deməkdir. O əlavə edib ki, "Həmişə sfinks kimi, pişiklər sirlərini çətinliklə açırlar. Qədim sirləri həll etmək üçün daha çox qədim DNT məlumatı lazımdır."

24 saat