Qitələr alt qatdan ayrılır: Sirri açıldı

Kontinentlərin Sirlərini Açan Yeni Kəşf: Okean Vulkanizminin Mənbəyi

Geoloqlar okean vulkanizmi və tektonik plitələrlə bağlı uzun müddətdir davam edən bir sirri həll edərək, bəzi adaların materik plitələrindən uzaq olmasına baxmayaraq niyə bu qədər çox kontinental material ehtiva etdiyini izah ediblər. Böyük Britaniyanın Sauthempton Universiteti tərəfindən aparılan simulyasiyalar və kimyəvi analizlər göstərir ki, bu qəribə mexanizmlər Yerin dinamik tektonik qüvvələri tərəfindən materiklərin alt qatdan, yavaş hərəkət edən "mantiya dalğaları" vasitəsilə sıyırılması nəticəsində baş verir.

Materiklərin Ayrılması və Mantiya Dalğaları

Materik plitələri parçalanıb uzaqlaşdıqda, isti və inanılmaz dərəcədə yavaş axan üst mantiya onları köklərindən qoparır. Bu proses okean vulkanizmi üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bu şəkildə sıyırılan kontinental material daha sonra çox uzaqlara daşınaraq okean mantiyasını zənginləşdirir və geoloji dövrlər boyu okean vulkanizminə təkan verir. Sauthempton Universitetindən yer alimi və tədqiqatın aparıcı müəllifi Tomas Gernon bildirib ki, "Onilliklərdir bilirdik ki, okeanların altındakı mantiyanın bəzi hissələri qəribə şəkildə çirklənmiş görünür, sanki qədim materik parçaları bir şəkildə ora düşüb."

Əvvəlki Nəzəriyyələr və Yeni Baxış

Əvvəllər alimlər bunu müxtəlif yollarla izah etməyə çalışırdılar. Ola bilsin ki, okean mantiyası qabığın mantiyaya dalması, yəni subduksiya adlanan proseslə təkrar emal olunan çöküntülər tərəfindən 'çirklənib'. Yaxud da mantiya şleyfləri (isti qaya sütunları) Yerin dərinliklərindən səthə doğru qabarıq şəkildə yüksələrkən zənginləşmiş materialı özləri ilə gətirib. Bu proseslər müəyyən dərəcədə qatqı verə bilər, lakin onlar bütün hekayəni izah etmir. Çünki bəzi zənginləşmiş ərazilərdə qabıq təkrar emalının və ya isti püskürmələrin az sübutu var. Bundan əlavə, okean mantiyası boyunca zənginləşmə müxtəlif yaşlı süxurların mozaikasından qaynaqlanır ki, bu da onun müxtəlif olduğunu göstərir. Yeni nəzəriyyə okean vulkanizmində kontinental materialın rolunu tam aydınlaşdırır.

Mantiya Dalğalarının Mexanizmi

Qabıqdan kontinental material sıyıran mantiya dalğaları nəzəriyyəsi zənginləşmə prosesini tam olaraq aydınlaşdırır: bir materik parçalandıqda, bu, materiklərin əsasında, 150-200 kilometr (90-125 mil) dərinlikdə sürüşən qeyri-sabitliklər, yəni mantiya dalğaları zəncirini işə salır. Bu sürüşmə hərəkəti materikləri köklərindən, aşağıdan soyur və kontinental materialı 1000 kilometrdən çox məsafəyə, okean mantiyasına daşıya bilir ki, bu da on milyonlarla il davam edə biləcək okean vulkanizmini qidalandırır.

Geoloji Zaman Çərçivəsi və Kimyəvi İzlər

Bu, geoloji zaman çərçivəsində baş verən çox yavaş bir sürüşmədir. Materiklərin hissələri okeanlara ilbiz sürətindən milyon dəfə yavaş bir sürətlə süpürülür. Bu uzunmüddətli zaman çərçivələri o deməkdir ki, materiklər parçalandıqdan çox sonra belə, kimyəvi izlərini saxlayırlar. Potsdam Universitetindən geodinamik Sasça Brune vurğulayıb ki, "Biz aşkar etdik ki, mantiya materiklərin özləri ayrıldıqdan uzun müddət sonra da materiklərin parçalanmasının təsirlərini hiss etməyə davam edir. Yeni bir okean hövzəsi əmələ gəldikdə sistem sönmür – mantiya hərəkət etməyə, yenidən təşkil olunmağa və zənginləşmiş kontinental materialı mənşəyindən uzaqlara daşımağa davam edir."

Hind Okeanından Sübutlar və Əlavə Kəşflər

Hind okeanında yerləşən sualtı vulkanlar və dağlar silsiləsi bu nəzəriyyəyə əlavə sübut təqdim edir. Bir vaxtlar Avstraliyanın şimal-şərq sahillərində yerləşən və Milad adasını da əhatə edən bu silsilə, 150 milyon ildən çox əvvəl qədim Gondvana superkontinentinin parçalanması nəticəsində formalaşmışdır. Bu bölgə mantiya şleyflərinin güclü sübutlarını göstərmir. Bunun əvəzinə, materiklərin parçalanmasından sonra 50 milyon il ərzində baş verən zənginləşmiş okean vulkanizmi profilini təqdim edir. Bu zənginləşmə zamanla yavaş-yavaş azalıb ki, bu da tədqiqatçıların model proqnozları ilə uyğundur.

Okean vulkanizmi ilə bağlı sirləri, okeanlardakı qəribə kontinental materialın və tektonik sərhədlərdən uzaq qeyri-adi okean vulkanizminin səbəblərini həll etməklə yanaşı, bu tədqiqat qrupu bu yaxınlarda geoloji sirlərdən daha bir neçəsini də üzə çıxardı. Onlar müəyyən ediblər ki, yavaş hərəkət edən mantiya dalğaları Yerin dərinliklərindən almazla zəngin maqmaların püskürməsinə də səbəb ola bilər. Nəhayət, bu mantiya dalğaları kontinental yüksəlişlərə də səbəb ola bilər, belə ki, materiklərin zahirən sabit hissələrini bir kilometrdən çox yüksəlməyə məcbur edərək, "planetimizin ən böyük topoqrafik xüsusiyyətlərindən" bəzilərini əmələ gətirir. Bu araşdırma "Nature Geoscience" jurnalında dərc olunub.

24 saat