Regionların İnkişaf Proqramları və Faydalanan Bölgələr
Azərbaycanın dövlət siyasətində regionların sosial-iqtisadi inkişafı son 20 ildə əsas prioritetlərdən biri olaraq qəbul edilib. 2004-cü ildən etibarən dörd mərhələdə icra olunan dövlət proqramları təkcə paytaxtın deyil, bölgələrin də müasir simaya qovuşmasına, yerli infrastrukturun bərpasına və əhalinin rifah səviyyəsinin yüksəlməsinə xidmət edib. “Regionların sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı” ilk dəfə 2004-2008-ci illəri əhatə edərək başlayıb və ardıcıl şəkildə 2019-2023-cü illərə qədər davam etdirilib. Bu dövr ərzində təxminən 30 min kilometr avtomobil yolu çəkilib, 4000-dən çox məktəb binası tikilib və ya əsaslı təmir olunub, kəndlərə qaz, su və elektrik xətləri çatdırılıb.
Geridə Qalan Rayonlar: Səbəblər və Nümunələr
Proqramların əsas məqsədi regionlararası inkişaf fərqini minimuma endirmək və əhalini yaşadığı yerdə iş yerləri ilə təmin etmək idi. Lakin, Azərbaycanın regionlarının sosial-iqtisadi inkişafı istiqamətində son illərdə əhəmiyyətli layihələr həyata keçirilsə də, bəzi rayonlar bu prosesdən kənarda qalıb və struktur cəhətdən geridə qalan bölgələr sırasındadır. Ekspertlər bu rayonların inkişafdan geri qalmasını müxtəlif səbəblərlə izah edir; dağlıq ərazi, əlverişsiz iqlim şəraiti, yol infrastrukturunun zəifliyi, sosial xidmətlərə çıxışın məhdudluğu və əhalinin köçünün intensivləşməsi əsas amillər sırasındadır.
Məsələn, Daşkəsən rayonu bu baxımdan xüsusi olaraq diqqət çəkir. Sənaye potensialı olan bu ərazi uzun müddət istismar edilməyən mədənləri və tikinti materialları sahələri ilə tanınır. Lakin infrastrukturun zəifliyi, əhalinin kütləvi köçü və yeni investisiyaların azlığı səbəbindən rayonun iqtisadi canlanması baş tutmayıb. Halbuki bölgədə metallurgiya, heyvandarlıq və ekoturizm kimi sahələrin inkişafı üçün müəyyən potensial mövcuddur.
Cənub Bölgəsinin Çətinlikləri: Lerik və Yardımlı
Cənub bölgəsində – Lerik və Yardımlı rayonları da coğrafi baxımdan təcrid olunub. Sərt iqlim şəraiti, dağlıq ərazi və yolların pis vəziyyətdə olması bu rayonlarda sosial-iqtisadi fəallığın aşağı səviyyədə qalmasına səbəb olur. Gənclər arasında Bakıya və ya digər şəhərlərə köç meyli ildən-ilə artır, xüsusilə də Lerik və Yardımlı kimi bölgələrdə. Bu isə kənd təsərrüfatının və digər sahələrin inkişafını ləngidən əsas maneələrdəndir. Halbuki bu ərazilər, yəni Lerik və Yardımlı ekoloji cəhətdən təmiz kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı və dağ turizmi üçün böyük perspektivlərə malikdir.
İşğaldan Azad Edilmiş Ərazilərin Bərpası
2020-ci ildə işğaldan azad edilmiş Kəlbəcər və Laçın rayonları isə demək olar ki, tamamilə yenidən qurulmalıdır. Bu ərazilər bütövlüklə dağıdılmış infrastruktura qarşılaşır. Bununla yanaşı, relyefin mürəkkəbliyi, qış aylarında çatımlılığın çətinliyi və minalanmış ərazilərin varlığı bərpa prosesini önəmli dərəcədə çətinləşdirir. Lakin burada yaylaq təsərrüfatı, dağ turizmi və su resurslarına əsaslanan enerji istehsalı gələcək üçün ciddi potensial yaradır.
Digər Bölgələrdəki Problemlər: Qax, Oğuz və Naxçıvan Rayonları
Kənd təsərrüfatı üzrə mütəxəssislər qeyd edir ki, Qax və Oğuz rayonları Şəki-Zaqatala iqtisadi rayonuna daxil olmasına baxmayaraq, bu bölgənin inkişaf meyllərindən nisbətən geridə qalır. Fındıqçılıq və balıqçılıq kimi sahələrin genişləndirmək imkanları olsa da, bu istiqamətlərdə irimiqyaslı layihələrin olmaması və turizm infrastrukturunun inkişaf etməməsi rayonun iqtisadi fəallığını aşağı səviyyədə saxlayır. Halbuki Oğuz kimi rayonlarda ekoturizm və etnoqrafik irasa əsaslanan xidmət sahələrinin inkişafı mümkündür.
Naxçıvan Muxtar Respublikasının bəzi rayonlarında da – xüsusilə Şahbuz, Sədərək və Ordubadda – iqtisadi canlanma aşağı templə irəliləyir. Bu rayonların coğrafi təcrid olunması, yerli bazarların məhdudluğu və turizm potensialının kifayət qədər dəyərləndirilməməsi onların sosial rifah səviyyəsinin yüksəlməsinə maneə törədir.
Həll Yolları və Gələcək Perspektivlər
Bu rayonlarda görünən ümumi problemlər sırasında işsizlik, gənclərin bölgəni tərk etməsi, investisiya qıtlığı və təhsil-səhiyyə infrastrukturunun zəifliyi xüsusi qeyd olunmalıdır. Geridə qalan rayonların inkişafı üçün onlara daha məqsədli dövlət proqramlarının hazırlanması, yerli resurslara əsaslanan layihələrin dəstəklənməsi və özəl sərmayənin cəlbini həvəsləndirən vergi və güzəşt mexanizmlərinin tətbiqi şərtdir. Eyni zamanda bu bölgələrdə peşə təhsili müəssisələrinin yaradılması, sosial xidmətlərin çatımlılığının artırılması və kənd turizmi modelinin tətbiqi sayəsində regionlar daha sürətli və davamlı inkişaf yoluna daxil ola bilər.